بازی درمانی چیست و چه مزایایی دارد؟ + بهترین روش‌های درمان اختلالات کودکان با بازی

کودکان دنیای خود را نه با کلمات پیچیده، بلکه با کنجکاوی بی‌پایان، حرکت و از همه مهم‌تر، بازی تجربه می‌کنند. بازی برای آن‌ها تنها یک سرگرمی نیست؛ بلکه زبان طبیعی‌شان برای بیان احساسات، درک دنیای اطراف، تمرین مهارت‌ها و حتی پردازش تجربیات دشوار است. اما اگر کودکی با رنج، اضطراب یا ضربه‌ای روانی دست و پنجه نرم می‌کند و قادر به بیان کلامی مشکلاتش نیست، چگونه می‌توان به او کمک کرد؟ در اینجا، بازی درمانی به عنوان یک رویکرد قدرتمند و تخصصی، به کمک می‌آید. بازی درمانی به کودکان اجازه می‌دهد تا در محیطی امن و حمایتی، از طریق بازی‌های هدفمند، احساسات، افکار و تعارضات درونی خود را ابراز کرده‌‌ و مسیر شفا را آغاز کنند.

در این مقاله جامع، به اعماق دنیای بازی‌‌ درمانی‌‌ سفر خواهیم کرد؛ از چیستی و چرایی آن گرفته تا اهداف، روش‌ها و نقش بی‌بدیل درمانگر در این فرآیند شفابخش. پس اگر با این رویکرد درمانی‌‌ و اهمیت آن آشنایی ندارید، تا پایان این مقاله همراه ما در دانشگاه کسب و کار باشید.

بازی درمانی چیست؟

بازی درمانی (Play Therapy) یک رویکرد روان‌درمانی است که از بازی به عنوان ابزار اصلی ارتباطی و درمانی برای کودکان استفاده می‌کند. در این روش، بازی‌‌ وسیله‌ای برای کمک به کودکان است تا احساسات خود را کاوش کنند، تجربیات دشوار را پردازش نمایند و مشکلات خود را به روشی غیرمستقیم و غیرتهدیدآمیز حل کنند.

این شیوه‌‌ درمانی، با شناخت محدودیت‌های کلامی کودکان، از “زبان بازی” که برای آن‌ها طبیعی و راحت است، بهره می‌برد تا بتوانند در محیطی امن، به صورت نمادین، با چالش‌های هیجانی و روانی خود روبرو شوند.

دلایل اهمیت بازی درمانی

برای کودکان، بازی بیش از یک سرگرمی ساده، نوعی نیاز اساسی و یک ابزار حیاتی برای رشد و توسعه است. برخی از دلایل اهمیت بازی‌‌ در فرآیند درمانی عبارتند از:

1.‌‌ زبان طبیعی کودک

همانطور که بزرگسالان از کلمات برای بیان خود استفاده می‌کنند، کودکان از بازی استفاده می‌کنند. بازی‌‌ به آن‌ها امکان می‌دهد تا افکار، احساسات و تجربیات خود را که ممکن است قادر به بیان کلامی آن‌ها نباشند، به نمایش بگذارند.

2. ایجاد محیطی امن و غیرتهدیدآمیز

در بازی، کودک کنترل را در دست دارد. او می‌تواند نقش‌ها را تغییر دهد، سناریوها را خلق کند و احساسات دشوار را در فضایی امن و بدون عواقب واقعی تجربه کند. این حس امنیت، زمینه را برای بیان آزادانه افکار و احساسات فراهم می‌کند.

3. پردازش تجربیات پیچیده

بازی به کودکان کمک می‌کند تا تجربیات استرس‌زا یا آسیب‌زا را تکه‌تکه کرده‌‌ و به روشی قابل کنترل‌تر پردازش کنند. کودک می‌تواند صحنه‌ها یا رویدادهای خاص را در بازی بازسازی کند تا آن‌ها را درک کرده‌‌ و احساس قدرت بیشتری نسبت به آن‌ها پیدا کند.

4. توسعه مهارت‌ها و تقویت عزت نفس کودکان

فرایند بازی کردن‌‌ به کودکان فرصت می‌دهد تا مهارت‌های حل مسئله، مهارت‌های‌‌ اجتماعی (مانند همکاری، مذاکره، همدلی)، ‌مهارت‌‌های‌‌‌ ارتباطی و مها‌‌رت‌های هیجانی (مانند مدیریت خشم یا ترس) را تمرین کنند. علاوه بر این موارد، موفقیت در بازی‌ها، خلاقیت، و احساس توانمندی در محیط بازی درمانی می‌تواند به افزایش عزت نفس و اعتماد به نفس کودک منجر شود.

اهداف بازی درمانی

اهداف بازی‌‌درمانی بر اساس نیازهای هر کودک و مشکلاتی که با آن دست و پنجه نرم می‌کند، متفاوت است. اما به طور کلی، هدف از انجام آن شامل موارد زیر می‌شود:

• تسهیل بیان هیجانی: کمک به کودک‌‌ برای شناسایی، درک و بیان سالم احساسات خود (مانند خشم، غم، ترس، شادی).
• کاهش‌‌ اضطراب و استرس: ایجاد فضایی آرامش‌بخش و کمک به کود‌‌‌ک برای مدیریت و کاهش سطوح استرس و اضطراب.
• پردازش ضربه‌های روانی و تجربیات دشوار: کمک به کودک برای مقابله با تجربیات آسیب‌زا مانند سوءاستفاده، بی‌توجهی، فقدان یا طلاق والدین.
• بهبود مهارت‌های اجتماعی: آموزش و تمرین مهارت‌هایی مانند همکاری، به اشتراک گذاشتن‌‌، مذاکره، گوش دادن‌‌ فعال و حل تعارض با همسالان.
• افزایش عزت نفس و خودکارآمدی: کمک‌‌ به کو‌‌دک برای باور توانایی‌های خود، تقویت نقاط قوت و ایجاد حس ارزش شخصی.
• توسعه مهارت‌های حل مسئله: توانمندسازی کودک برای تفکر خلاقانه و یافتن‌‌ راه‌حل‌هایی برای چالش‌های زندگی.
• اصلاح رفتارهای نامطلوب: کمک به کودک برای جایگزینی رفتارهای پرخاشگرانه، نافرمانی یا انزوایی با رفتارهای سازگارتر و مثبت‌تر.
• تقویت روابط خانوادگی: در برخی موارد، با مشارکت والدین، بازی درمانی می‌تواند به بهبود پویایی‌های خانوادگی و ارتباطات بین اعضای خانواده کمک کند.

انواع و روش‌های بازی درمانی

بازی‌‌ درمانی‌‌ رویکردهای مختلفی دارد که هر یک تاکید خاصی بر نحوه تعامل درمانگر با کودک و استفاده از بازی دارند:

1.‌‌ بازی‌‌درمانی غیرمستقیم

در این رویکرد که رایج‌ترین نوع است، درمانگر فضایی کاملاً امن و آزاد فراهم می‌کند و به کودک اجازه می‌دهد تا بازی را خودش هدایت کند.

درمانگر فعالانه گوش می‌دهد، احساسات کودک‌‌ را بازتاب می‌دهد و مرزهای واضحی را تعیین می‌کند، اما مستقیماً بازی را کنترل نمی‌کند. در واقع، اعتقاد بر این است که کودک با انتخاب بازی‌ها و سناریوهای خود، به سمت حل مشکلاتش حرکت می‌کند. شن‌بازی و عروسک‌بازی اغلب در این رویکرد استفاده می‌شوند.

2. بازی‌درمانی مستقیم

در این روش، درمانگر نقش فعال‌تری در هدایت بازی دارد. او ممکن است بازی‌ها یا فعالیت‌های خاصی را با هدف کار بر روی یک مشکل خاص معرفی کند. این رویکرد می‌تواند برای آموزش مهارت‌های خاص یا مقابله با رفتارهای خاص مفید باشد.

تکنیک‌ها و ابزارهای رایج در بازی درمانی

اتاق بازی درمانی مجهز به انواع وسایل بازی است که نمادین باشند و امکان بیان آزادانه را فراهم کنند. رایج‌ترین این تکنیک‌ها عبارت است از:

• عروسک‌ها و فیگورهای کوچک: برای ایفای نقش و نمایش روابط خانوادگی یا اجتماعی.
• خاک‌بازی و شن‌بازی: با هدف بیان خلاقانه و ساخت دنیاهای نمادین.
• نقاشی و کاردستی: برای‌‌ بیان احساسات و تجربیات از طریق هنر.
• اسباب‌بازی‌های ساخت و ساز (مانند لگو): بر‌‌ای توسعه مهارت‌های حل مسئله و برنامه‌ریزی.
• بازی‌های رومیزی و پازل‌ها: با هدف تمرین مهارت‌های اجتماعی و شناختی.
• اسباب‌بازی‌های نمادین (مانند ابزار پزشکی یا سرباز): در جهت پردازش ترس‌ها یا تجربیات خاص.
• آب‌بازی و گل‌بازی: برای رهاسازی انرژی و تجربه حسی.
• قصه‌گویی و ایفای نقش: با هدف‌‌ تمرین سناریوهای اجتماعی و پردازش داستان‌های شخصی.

بازی درمانی برای چه افرادی مناسب است؟

بازی درمانی عمدتاً برای کودکان در سنین ۲ تا ۱۲ سال موثر است، اما می‌تواند برای نوجوانان و حتی بزرگسالان نیز در برخی موارد استفاده شود. کودکانی که با مشکلات زیر دست و پنجه نرم می‌کنند، می‌توانند از بازی‌‌درمانی بهره‌مند شوند:

1. ضربه‌های روانی (Trauma): کودکانی که تجربه سوءاستفاده فیزیکی، عاطفی، جنسی، بی‌توجهی، از دست دادن‌‌ عزیزان (سوگ) یا حوادث طبیعی و ناگوار را داشته‌اند.
2. مشکلات رفتاری: مانند پرخاشگری، نافرمانی، شب‌ادراری، اختلالات خواب، یا مشکلات در مدرسه.
3. اختلالات خلقی: مانند‌‌ اضطراب (ترس‌های شدید، جدایی از والدین)، افسردگی، یا نوسانات خلقی.
4. مشکلات اجتماعی: مشکلاتی نظیر انزوا، خجالتی بودن‌‌ شدید، مشکلات در برقراری ارتباط با همسالان.
5. تغییرات بزرگ در زندگی: ما‌نند طلاق والدین، جابه‌جایی منزل، ورود خواهر یا برادر جدید.
6. بیماری‌های مزمن یا بستری شدن در بیمارستان: در جهت کمک به کودک برای کنار آمدن‌‌ با شرایط پزشکی.
7. اختلالات رشدی: ما‌‌نند اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) یا اختلال طیف اوتیسم (در برخی موارد با تطبیق‌های خاص).

نقش درمانگر در بازی درمانی

نقش درمانگر در بازی درمانی بسیار حساس و کلیدی است. او یک مشاهده‌گر منفعل نیست، بلکه یک تسهیل‌کننده فعال و همدل است که محیطی امن و پذیرا را برای کودک فراهم می‌کند. وظایف و ویژگی‌های درمانگر بازی درمانی شامل:

• ایجاد محیط امن و قابل اعتماد: فراهم کردن‌‌ فضایی فیزیکی امن و آرامش‌بخش و ایجاد رابطه‌ای مبتنی بر اعتماد و احترام با کودک.
• مشاهده دقیق و فعال: توجه دقیق به انتخاب اسباب‌بازی‌ها، سناریوهای بازی، رفتارهای کودک و تغییرات آن‌ها در طول جلسه.
• گوش دادن‌‌ فعال و همدلانه: درک احساسات و پیام‌های پنهان در بازی کودک‌‌ و بازتاب آن‌ها به شیوه‌ای که کود‌‌ک احساس کند درک می‌شود.
• تعیین مرزها: مشخص کردن‌‌ مرزهای واضح برای حفظ امنیت کود‌‌ک و درمانگر (مثلاً “می‌توانی هر چه را که می‌خواهی حس کنی، اما اجازه نداری به من یا اسباب‌بازی‌ها آسیب بزنی”).
• تفسیر (در صورت لزوم و با احتیاط): کمک به کودک برای فهمیدن‌‌ آنچه در بازی‌هایش رخ می‌دهد، اما نه با تحمیل تفسیر، بلکه با همراهی.
• نظارت بر پیشرفت: ارزیابی مداوم پیشرفت کود‌‌ک در طول جلسات درمانی و تنظیم رویکرد در صورت نیاز.
• همکاری با والدین یا سرپرستان: ارتباط منظم با والدین برای ارائه بازخورد، آموزش راهکارهای حمایتی و هماهنگی روند درمان.

آینده بازی درمانی و اهمیت رو به رشد آن

درک فزاینده از اهمیت سلامت روان در کودکان، به افزایش تقاضا برای خدمات بازی‌‌درمانی منجر شده است. تحقیقات علمی نیز به طور فزاینده‌ای اثربخشی این رویکرد را در درمان طیف وسیعی از مشکلات کودکان تایید می‌کنند.

بازی درمانی نه تنها به کودکان در کنار آمدن‌‌ با مشکلات کنونی کمک می‌کند، بلکه مهارت‌ها و منابع درونی لازم برای مقابله با چالش‌های آینده را نیز در آن‌ها پرورش می‌دهد.

در آینده، انتظار می‌رود که این رویکرد در‌‌مانی بیش از پیش در سیستم‌های سلامت، مدارس و جوامع ادغام شود.

نتیجه‌گیری

بازی درمانی، فراتر از یک روش درمانی، یک رویکرد همدلانه و عمیق است که به کودکان اجازه می‌دهد تا از طریق طبیعی‌ترین شکل ابراز وجودشان، یعنی بازی، مسیر شفا را طی کنند. با فراهم آوردن‌‌ یک‌‌ فضای امن و حضوری آگاهانه از سوی درمانگر، کودکان می‌توانند احساسات دشوار را پردازش کنند، مهارت‌های جدید را بیاموزند و رشد کنند. بازی درمانی نه تنها به کودک کمک می‌کند تا زخم‌های گذشته را ترمیم کند، بلکه او را برای مواجهه با چالش‌های آینده قوی‌تر می‌سازد.

در جهانی که سلامت روان کودکان بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته‌‌، بازی‌درمانی به عنوان یک ابزار ارزشمند و قدرتمند، نوری در مسیر رشد و بهزیستی کودکان است. نظر شما درباره‌ این روش برای درمان بیماری‌ها و اختلالات کودکان چیست؟ آیا تاکنون از این رویکرد درمانی برای بهبود علائم فرزند خود استفاده کرده‌اید؟ تجربیات و نظرات ارزشمند خود را با ما در دانشگاه کسب و کار در میان بگذارید.

منبع: VerywellMind

سوالات متداول

۱. آیا بازی‌‌درمانی‌‌ فقط برای کودکانی که مشکل جدی دارند، استفاده می‌شود؟

خیر. بازی درمانی نه تنها برای کودکانی با مشکلات رفتاری یا هیجانی شدید، بلکه برای کودکانی که در حال تجربه تغییرات مهم زندگی (مانند طلاق والدین یا جابجایی) هستند یا می‌خواهند مهارت‌های اجتماعی و هیجانی خود را توسعه دهند، نیز مفید است.

۲. جلسات بازی درمانی چگونه است و والدین در آن چه نقشی دارند؟

این جلسات معمولاً بین ۳۰ تا ۵۰ دقیقه طول می‌کشند و به صورت هفتگی برگزار می‌شوند. والدین معمولاً در اتاق بازی حضور ندارند تا کودک آزادی بیشتری برای بیان خود داشته‌‌ باشد، اما درمانگر به طور منظم با والدین ملاقات می‌کند تا پیشرفت کودک را اطلاع دهد، بازخورد بگیرد و راهکارهای لازم برای حمایت از کودک‌‌ در خانه را ارائه دهد.

۳. چقدر طول می‌کشد تا بازی‌درمانی‌‌ نتیجه بدهد؟

مدت زمان بازی درمانی بسته به سن کودک، شدت مشکلات، ماهیت تروما یا چالش و حمایت خانواده متفاوت است و ممکن است از چند هفته تا چند ماه یا حتی بیشتر طول بکشد. درمانگر پس از ارزیابی اولیه، یک برنامه درمانی و مدت زمان تخمینی را ارائه می‌دهد.

۴. آیا بازی‌‌ درمانی‌‌ نوعی “بازی” است یا “درمان”؟

بازی درمانی یک درما‌‌ن است که از ابزار با‌‌زی استفاده می‌کند. اگرچه به نظر می‌رسد که کودک در حال بازی است، اما این بازی‌‌ هدفمند و تحت نظارت یک درمانگر متخصص انجام می‌شود که از اصول روان‌شناسی و درمانی برای کمک به کودک بهره می‌برد.