در اعماق ذهن انسان، جایی که امید و انگیزه با یاس و ناتوانی در هم می‌آمیزند، پدیده‌ای خاموش به نام درماندگی آموخته شده وجود دارد. این پدیده، که ریشه در تجربه‌های تلخ و مکرر شکست دارد، می‌تواند انسان را به موجودی منفعل و بی‌اراده تبدیل کند. فردی که بارها در زندگی طعم ناکامی را چشیده، کم‌کم باور می‌کند که دیگر قادر به تغییر شرایط خود نیست و تلاشی هم برای آن نمی‌کند. اینجاست که درماندگی آموخته شده همچون زنجیری نامرئی، او را از پیشرفت و شکوفایی باز می‌دارد.
در این مقاله از دانشگاه کسب و کار، قصد داریم به بررسی عمیق این پدیده روان‌شناختی بپردازیم و راه‌های غلبه بر آن را بررسی کنیم. پس با ما همراه باشید تا بیشتر با این مفهوم آشنا شده و علائم آن را بشناسید.
درماندگی آموخته شده چیست؟
درماندگی آموختهشده (به انگلیسی: Learned Helplessness) یا ناتوانی آموخته شده، یک وضعیت روان‌شناختی است که باعث توقف افراد می‌شود.
در این وضعیت فرد پس از تجربه‌های مکرر شکست یا ناتوانی در کنترل شرایط، باور پیدا می‌کند که دیگر قادر به تغییر یا بهبود وضعیت خود نیست و تلاشی برای آن نمی‌کند.
تاریخچه و طرح مفهوم
این مفهوم برای اولین بار توسط مارتین سلیگمن، روانشناس آمریکایی، در دهه ۱۹۶۰ مطرح شد. سلیگمن در آزمایش‌های خود روی سگ‌ها نشان داد که وقتی سگ‌ها در معرض شوک‌های الکتریکی غیرقابل کنترل قرار می‌گیرند، حتی زمانی که راهی برای فرار وجود دارد، تلاشی برای فرار نمی‌کنند و به حالت تسلیم و درماندگی در می‌آیند.
این پدیده در انسان‌ها نیز مشاهده می‌شود. افرادی که در زندگی خود با شکست‌های مکرر، انتقادهای دائمی یا شرایط دشوار و غیرقابل کنترل مواجه می‌شوند، ممکن است به تدریج احساس درماندگی کنند و باور به توانایی خود برای تغییر شرایط را از دست بدهند. این افراد ممکن است از تلاش دست بکشند، بی‌انگیزه باشند و دچار افسردگی و اضطراب شوند.
تاثیرات درماندگی اموخته شده در زندگی
این نوع درماندگی می‌تواند در بسیاری از جنبه‌های زندگی افراد تأثیر بگذارد، از جمله:
- روابط: افرادی که دچار درماندگی آموخته شده هستند، ممکن است در روابط خود منفعل و بی‌اعتماد باشند و از تلاش برای بهبود روابط خود دست بکشند.
- کار: این افراد ممکن است در محیط کار عملکرد پایینی داشته باشند، از چالش‌ها اجتناب کنند و به راحتی تسلیم شوند.
- تحصیل: دانش‌آموزان و دانشجویانی که دچار درماندگی آموختهشده هستند، ممکن است در تحصیل خود با مشکل مواجه شوند، انگیزه خود را از دست بدهند و از تلاش برای یادگیری دست بکشند.
- سلامت جسمی و روانی: این وضعیت می‌تواند منجر به افسردگی، اضطراب، کاهش اعتماد به نفس و مشکلات جسمی متعددی مانند خستگی، بی‌خوابی و مشکلات گوارشی شود.
خوشبختانه، درماندگی آموخته شده قابل درمان است. با کمک روانشناس یا مشاور، افراد می‌توانند الگوهای فکری منفی خود را شناسایی و تغییر دهند، مهارت‌های مقابله‌ای جدید بیاموزند و اعتماد به نفس خود را افزایش دهند.
انواع درماندگی آموخته شده
چنان‌چه پیش از این گفته شد، درماندگی آموخته شده یک مشکل جدی است که می‌تواند به طور قابل‌توجهی کیفیت زندگی افراد را تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، با تلاش و پشتکار و در صورت لزوم کمک حرفه‌ای، می‌توان بر این پدیده غلبه کرد و زندگی سالم و رضایت‌بخشی داشت. شناخت نشانه‌های انواع این درماندگی نیز می‌تواند تاثیر زیادی در بهبودی آن داشته باشد. در اینجا برخی از مهم‌ترین موارد بروز آن را بررسی کرده‌ایم:
1. درماندگی آموخته شده در کودکان
کودکان هم می‌توانند دچار درماندگی آموختهشده شوند. وقتی کودکی بارها در انجام تکالیفش با شکست مواجه می‌شود، یا مدام مورد انتقاد و سرزنش قرار می‌گیرد، ممکن است کم‌کم باور کند که “من نمی‌توانم” و از تلاش دست بکشد. این موضوع می‌تواند عواقب جدی در رشد و یادگیری کودک داشته باشد.
برای پیشگیری از این مسئله، والدین و معلمان باید به کودکان کمک کنند تا احساس شایستگی و اعتماد به نفس داشته باشند، و به جای تاکید بر اشتباهات، نقاط قوت آنها را تقویت کنند.
2. درماندگی در محیط کار
در محیط کار هم ممکن است افرادی دچار درماندگی آموخته شده باشند. برای مثال، کارمندی که بارها ایده‌هایش مورد بی‌توجهی قرار گرفته یا در انجام پروژه‌ها با شکست مواجه شده، ممکن است دیگر انگیزه‌ای برای تلاش و ارائه ایده‌های جدید نداشته باشد. مدیران و سرپرستان می‌توانند با ایجاد محیطی حمایتی و تشویق کارکنان به مشارکت و خلاقیت، از بروز این مسئله جلوگیری کنند.
3. درماندگی آموخته شده و افسردگی
درماندگی آموختهشده و افسردگی ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. افرادی که درگیر این وضعیت هستند، بیشتر در معرض ابتلا به افسردگی قرار دارند. احساس ناتوانی و ناامیدی که در درماندگی آموختهشده وجود دارد، می‌تواند منجر به بروز علائم افسردگی مانند بی‌حوصلگی، غمگینی، و حتی از دست دادن علاقه به فعالیت‌های مورد علاقه خود شود.
4. درماندگی در روابط عاطفی
این وضعیت می‌تواند در رواط عاطفی نیز ایجاد شود. به عنوان مثال، فردی که در روابط قبلی خود بارها مورد خیانت یا بی‌مهری قرار گرفته، ممکن است دیگر نتواند به دیگران اعتماد کند و از برقراری رابطه عاطفی جدید بترسد. معمولا این افراد احساس می‌کنند که لیاقت دوست داشته شدن را ندارند و از تلاش برای داشتن رابطه سالم دست می‌کشند.
5. نقش رسانه‌ها در ایجاد درماندگی آموخته شده
رسانه‌ها هم می‌توانند در ایجاد و تقویت درماندگی آموختهشده نقش داشته باشند. نمایش مداوم تصاویر افراد موفق و بی‌نقص، باعث می‌شود که افراد احساس کنند که هرگز به وضعیت آنها نمی‌رسند و از تلاش برای رسیدن به موفقیت دست بکشند.همچنین، انتشار اخبار منفی و ناامیدکننده می‌تواند احساس ناتوانی را در افراد افزایش دهد.
6. ناتوانی آموختهشده و سلامت جسمی
درماندگی آموخته شده نه تنها بر سلامت روان، بلکه بر سلامت جسمی هم تاثیر دارد. استرس و ناامیدی ناشی از این وضعیت می‌تواند سیستم ایمنی بدن را ضعیف کرده و فرد را در معرض ابتلا به بیماری‌های مختلف قرار دهد.
علل و عوامل مؤثر در درماندگی آموخته شده
درماندگی آموخته شده یک پدیده روان‌شناختی پیچیده است که می‌تواند تأثیرات عمیقی بر زندگی افراد داشته باشد. درک عمیق‌تر این پدیده و عوامل مرتبط با آن می‌تواند به افراد در شناسایی و مقابله با آن کمک کند. برخی از مهم‌ترین دلایل ایجاد این وضعیت عبارت است از:
- تجربیات مکرر شکست: تجربه شکست‌های پی‌درپی در موقعیت‌های مختلف می‌تواند به تدریج احساس ناتوانی و درماندگی را در فرد ایجاد کند. این تجربیات می‌تواند شامل شکست در تحصیل، کار، روابط، یا حتی تلاش برای رسیدن به اهداف شخصی باشد.
- عدم کنترل شرایط: وقتی افراد احساس می‌کنند که کنترلی بر وضعیت زندگی خود ندارند، احتمال ابتلا به درماندگی آموخته شده بیشتر می‌شود. این موضوع می‌تواند در شرایطی مانند زندگی در محیط‌های استرس‌زا، روابط ناسالم، یا حتی بیماری‌های مزمن رخ دهد.
- افکار منفی: نحوه تفسیر و توضیح شکست‌ها نیز می‌تواند در ایجاد این درماندگی نقش داشته باشد. افرادی که شکست‌های خود را به عوامل درونی، پایدار و کلی نسبت می‌دهند، بیشتر در معرض این پدیده قرار دارند.
- فقدان حمایت اجتماعی: حمایت اجتماعی ناکافی از سوی خانواده، دوستان یا جامعه می‌تواند احساس تنهایی و درماندگی را تشدید کند. افرادی که احساس می‌کنند تنها هستند و کسی را برای کمک ندارند، بیشتر احتمال دارد که تسلیم شوند و از تلاش دست بکشند.
مهم‌ترین علائم و نشانه‌های درماندگی
اگر همچنان نمی‌دانید که درگیر این وضعیت شده‌اید یا خیر، شناخت علائم و نشانه‌های آن می‌تواند به شما کمک کند درک بهتری از ناتوانی آموختهشده داشته باشید:
1. عدم تلاش برای تغییر وضعیت
افراد مبتلا به درماندگی آموخته شده حتی زمانی که فرصتی برای بهبود شرایط وجود دارد، تلاشی نمی‌کنند. آنها احساس می‌کنند که تلاش بی‌فایده است و تغییری در وضعیت آنها ایجاد نخواهد کرد.
2. کاهش امیدواری و انگیزه
این افراد پس از مدتی، دیگر انگیزه‌ای برای انجام کارها و رسیدن به اهداف خود ندارند. آنها احساس خستگی و بی‌حوصلگی می‌کنند و علاقه خود را به فعالیت‌های لذت‌بخش قبلی از دست می‌دهند.
3. احساس بی‌کفایتی در درماندگی آموخته شده
افراد مبتلا به درماندگی آموخته شده احساس می‌کنند که توانایی انجام کارها را ندارند و نمی‌توانند مشکلات خود را حل کنند. آنها اعتماد به نفس خود را از دست می‌دهند و احساس بی‌ارزشی می‌کنند.
4. افسردگی و اضطراب
درماندگی آموخته شده می‌تواند منجر به افسردگی و اضطراب شود. افرادی که درگیر این وضعیت هستند ممکن است احساس غمگینی، ناامیدی، بی‌قراری و ترس داشته باشند.
5. مشکلات جسمی
در برخی موارد، درماندگی آموخته شده می‌تواند منجر به مشکلات جسمی مانند خستگی مزمن، بی‌خوابی، مشکلات گوارشی و ضعف سیستم ایمنی بدن شود.
راهکارهای مقابله با درماندگی آموخته شده
برای کنترل و درمان ناتوانی آموختهشده می‌توانید از راهکارهای متفاوتی استفاده کنید. در این بخش از مقاله دانشگاه کسب و کار برخی از مهم‌ترین راهکارها را بررسی کرده‌ایم:
شناسایی الگوهای فکری منفی
اولین قدم برای مقابله با درماندگی آموخته شده، شناسایی و تغییر الگوهای فکری منفی است. افراد باید یاد بگیرند که چگونه افکار منفی خود را شناسایی کرده و آنها را با افکار مثبت و سازنده جایگزین کنند.
تعیین اهداف کوچک و قابل دسترس
تعیین اهداف کوچک و قابل دسترس می‌تواند به افراد در افزایش اعتماد به نفس و احساس موفقیت کمک کند. با دستیابی به اهداف کوچک، افراد می‌توانند انگیزه خود را برای تلاش بیشتر افزایش دهند.
تمرکز بر نقاط قوت در درماندگی آموخته شده
به جای تمرکز بر نقاط ضعف و شکست‌ها، افراد باید بر نقاط قوت و توانایی‌های خود تمرکز کنند. این کار می‌تواند به افزایش اعتماد به نفس و احساس خودکارآمدی کمک کند.
جستجوی حمایت اجتماعی
حمایت اجتماعی از سوی خانواده، دوستان و جامعه می‌تواند در مقابله با درماندگی آموخته شده بسیار مؤثر باشد. این افراد باید از دیگران کمک بگیرند و در صورت نیاز به متخصصان روانشناسی و مشاوره مراجعه کنند.
یادگیری مهارت‌های مقابله‌ای
یادگیری مهارت‌های مقابله‌ای مانند حل مسئله، مدیریت استرس و افزایش انعطاف‌پذیری نیز می‌تواند به افراد در مقابله با چالش‌های زندگی و جلوگیری از درماندگی آموختهشده کمک کند.
نتیجه‌گیری
ناتوانی آموخته شده اگرچه می‌تواند سایه‌ای سنگین بر زندگی ما بیاندازد، اما وضعیتی غیرقابل تغییر و دائمی نیست. با شناخت الگوهای فکری منفی، تمرین خودآگاهی و پرورش تاب‌آوری، می‌توانیم این زنجیرهای نامرئی را گسسته و دوباره کنترل زندگی خود را به دست بگیریم.
ما در این مقاله از دانشگاه کسب و کار ضمن تعریف درماندگی آموخته شده و انواع آن، چند راهکار موثر برای کنترل و درمان آن نیز پیشنهاد دادیم. اکنون شما برای ما بنویسید: آیا تاکنون گرفتار این وضعیت شده‌اید؟ از چه راهکاری برای مقابله با آن استفاده کرده‌اید؟ تجربیات و نظرات ارزشمند خود را با ما در میان بگذارید.
منبع: VerywellMind
سوالات متداول
1. درماندگی آموخته شده چیست؟
درماندگی آموخته شده، وضعیتی روان‌شناختی است که در آن فرد پس از تجربه‌های مکرر شکست یا ناتوانی در کنترل شرایط، باور پیدا می‌کند که دیگر قادر به تغییر یا بهبود وضعیت خود نیست و تلاشی برای آن نمی‌کند. به عبارت دیگر، فرد یاد می‌گیرد که درمانده باشد.
2. چه عواملی باعث ایجاد درماندگی آموخته شده می‌شوند؟
عوامل مختلفی می‌توانند در ایجاد درماندگی آموخته شده نقش داشته باشند، از جمله: تجربه‌های مکرر شکست، عدم کنترل بر شرایط، نسبت دادن شکست‌ها به عوامل درونی و پایدار (مانند باور به اینکه”من بی‌عرضه‌ام”) و فقدان حمایت اجتماعی.
3. نشانه‌های درماندگی آموختهشده چیست؟
برخی از نشانه‌های درماندگی آموخته شده عبارتند از: عدم تلاش برای بهبود شرایط، کاهش انگیزه، احساس بی‌کفایتی، افسردگی، اضطراب و مشکلات جسمی مانند خستگی و بی‌خوابی.
4. چگونه می‌توان بر درماندگی آموخته شده غلبه کرد؟
غلبه بر این وضعیت نیازمند تلاش و پشتکار است. برخی از راهکارهای مؤثر عبارتند از: شناسایی و تغییر الگوهای فکری منفی، تعیین اهداف کوچک و قابل دسترس، تمرکز بر نقاط قوت، جستجوی حمایت اجتماعی و یادگیری مهارت‌های مقابله‌ای. در صورت لزوم، کمک گرفتن از متخصصان روانشناسی و مشاوره نیز می‌تواند بسیار مفید باشد.
