جابر بن حیان را می‌توان با عنوان‌های مختلفی از جمله کیمیاگر، دانشمند و یا فیلسوف معرفی کرد. او یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان در تاریخ کشورمان ایران است. پدر علم شیمی لقبی است که به خاطر خدمات ماندگار و کارهای بزرگی که این دانشمند در زمان زندگی‌اش انجام داده است به او نسبت داده شده است. جابر بن حیان زندگی‌اش را در دوران حکومت اموی گذرانده است.
در این مقاله از مجموعه مقالات دانشگاه کسب و کار قصد داریم مروری داشته باشیم بر زندگی این دانشمند بزرگ و در آخر برخی از آثار او را معرفی کنیم. پس از مطالعه این لطفاً تا انتهای این مقاله ما را همراهی کنید.
نگاهی کلی به زندگی جابر بن حیان
ابوموسی جابر بن حیان نام کامل این دانشمند بزرگ است. در کتاب‌هایی که به شرح زندگی نامه این فیلسوف ایرانی پرداخته‌اند، تاریخی دقیق و مشخص از زمان تولد او در دسترس نیست. اما اکثر مورخان تخمین می‌زنند که حیان در حدود سال 100 هجری شمسی و یا 721 میلادی چشم به جهان گشوده است. این دوران مصادف با زمان حکومت اموی بود.
ایشان در شهر طوس استان خراسان به دنیا آمده‌اند. حیان زندگی آسانی را تجربه نکرد. پدرش داروسازی بود که به شدت مخالف حکومت اموی بود و برای براندازی آن‌ها فعالیت می‌کرد. نتیجه تلاش‌های پدر در مخالفت با حکومت اموی، به دستگیری و در نهایت اعدام او ختم شد.
این اتفاق زمانی رخ داد که حیان تازه پا به سنین نوجوانی خود گذاشته بود. پس از مرگ پدر جابر شروع به خواندن نوشته‌هایی می‌کند که پدرش در اتاق خود به جا گذاشته بود. اولین جرقه علاقه حیان به علوم مختلف از همان روزها آغاز شد. او آن‌قدر غرق نوشته‌های پدر می‌شد که تصمیم گرفت تا آخر عمرش راه پدر را ادامه دهد. حیان شور و اشتیاقی وصف نشدنی نسبت به یادگیری علوم مختلف در تمام حوزه‌ها داشت. این شور و اشتیاق در نهایت او را به سمت مهاجرت کشاند.
نقش شهر کوفه مرکز دنیای علم در سال‌های دور
کوفه در آن سال‌ها شهری بود که می‌توان عنوان مرکز علمی جهان را به آن نسبت داد. شهرت کوفه در علم و دانش سبب شد که به عنوان مقصد مهاجرت حیان انتخاب شود. احتمالاً دانستن این نکته برایتان جالب باشد که پس از مرگ حیان، آثار مختلف بسیاری از او در زمینه‌های گوناگون به جا ماند. سال‌ها بعد زمانی که کیمیاگران اروپایی به کتاب‌های حیان دست پیدا کردند و شروع به مطالعه آن‌ها کردند، حیرت زده شدند! آثار جابر بن حیان در طی سال‌های متعدد منبعی مهم برای کیمیاگران اروپایی به حساب می‌آمد.
رساله‌ها و کتاب‌هایی که در حوزه کیمیاگری از حیان به جا مانده است، توانست تغییری بزرگ در دیدگاه کیمیاگران اهل اروپا ایجاد کند. در همین راستا عنوان پدر علم شیمی را نیز کیمیاگران اروپایی به او نسبت داده‌اند. در کتاب‌های تاریخی اروپا آمده است که آن‌ها ابزارهایی همچون قرع و یا انبیق را که در علم شیمی کاربرد دارد از طریق مطالعه کتاب‌های جابر بن حیان به دست آورده‌اند. همچنین در بسیاری از کتب دیگر این گونه آمده است که یادگیری علمی مانند تقطیر را مدیون مطالعه آثار جابر بن حیان هستند.
نگاه دانشمندان دیگر نسبت به جابر بن حیان
اغلب دانشمندان و عالمان جهان وقتی صحبت از جابر بن حیان به میان می‌آید، از او به عنوان حکیم، نویسنده، ریاضی‌دانی بزرگ و فیلسوفی ارزشمند یاد می‌کنند که آثار فاخری را از خود برای آیندگان به جا گذاشته است. نشریه‌ای در کشور مصر به نام المجله، سال‌ها پیش مقاله‌ای طولانی را از احمد فواد اهوانی به چاپ رسانید. احمد فواد اهوانی در این مقاله به طور مفصل به تحلیل اندیشه حیان پرداخته است.
در قسمتی از مقاله این گونه آمده است که: حیان که فیلسوفی بزرگ و حکیمی ارزشمند است، در دایره عالمان بزرگ و همچنین ارزشمند تاریخ این کره خاکی محسوب می‌شود. جابر بن حیان به عنوان اولین نفر توانست قواعد علم تجربی را کشف کند و آن را برای همگان به تثبیت برساند؛ بنابراین می‌توان از حیان به عنوان اولین کسی که قواعد علم تجربی را برای مردم آشکار کرد، یاد نمود.
اگر علاقه مند به خواندن زندگینامه بزرگان هستید، پیشنهاد می کنم زندگینامه افرادی چون توماس ادیسون،فرانسوا ولتر، دارن هاردی، دیل کارنگی، لوکوربوزیه و … را نیز در سایت ما بخوانید.
مروری بر مقاله‌ای در باب حیان
در مقاله‌ای دیگر با عنوان جابر بن حیان که به قلم دکتر محمد یحیی هاشمی نوشته شده است نیز این گونه آمده است:
در آثار فاخری که حیان در حوزه علم شیمی از خود به جا گذاشته است، مطالعات بسیار وسیعی انجام گرفته. با توجه به این مطالعات انجام شده می‌توان این موضوع را به صراحت نتیجه گیری کرد که حیان یکی از شاگردان ارزشمند امام جعفر صادق (ع) بوده است.
شاید عنوان پدر علم شیمی سنتز برایتان آشنا باشد. برتلو شیمیدانی است که این عنوان را به او نسبت داده‌اند. او نیز همانند بسیاری از عالمان دیگر بسیار تحت تأثیر اندیشه‌های حیان قرار گرفته بود. برتلو در یکی از سخنانش درباره جابر بن حیان این‌گونه می‌گوید:
ارسطو در علم منطق دارای پایه‌ای محکم و مقامی غیرقابل انکار است. همین موضوع برای جابر ابن حیان نیز در حوزه علم شیمی برقرار است. جورج سارتن نیز یکی دیگر از عالمانی است که به جابر بن حیان علاقه بسیاری داشته است. او نیز از حیان این‌گونه یاد می‌کند: “با صراحت تمام می‌توانم جابر ابن حیان را جز ارزشمندترین عالمان نه تنها در علم شیمی بلکه در حوزه علوم مختلف در قرون وسطی بنامم.”
آیا حیان شاگرد امام جعفر صادق (ع) بود؟
عده‌ای از افرادی که درباره زندگی جابر بن حیان مطالعه کرده‌اند، بر این باورند که حیان یکی از مهم‌ترین شاگردانی بوده است که امام جعفر صادق (ع) او را تربیت کرده است. اگرچه لازم است بگوییم که خود حیان نیز در برخی از نوشته‌هایش خود را شاگرد ششمین امام شیعیان معرفی کرده است. حیان در برخی از آثارش از امام جعفر صادق (ع) این گونه یاد می‌کند که:
“ایشان شخصیتی بسیار بزرگ و والا دارند. از مهربانی و عطوفت خاصی برخوردار هستند. این مهر ایشان به قدری بود که کسانی که ایشان را می‌شناختند قادر به جدایی از وجودشان نبودند و دوست داشتند که بی بهره از این لطف نباشند.”
در این میان عده‌ای دیگر از دانشمندان نیز هستند که به طور کلی مخالف این نظریه هستند. آن‌ها با جدیت می‌گویند که این نظریه درست نیست. عده دیگری از عالمان نیز در این باره مطمئن نیستند و اظهار نظری نمی‌کنند.
اعتقاد عجیب جابر بن حیان درباره فلزات مختلف
جابر بن حیان بر این باور بود که فلزهای اصلی را می‌توان به هفت دسته تقسیم کرد. این هفت دسته برابر آهن، سرب، نقره، طلا، مس، جیوه و قلع می‌باشند. حیان اعتقاد داشت که این هفت فلز در علم و صنعت کیمیاگری اساس و پایه‌ای مهم محسوب می‌شوند. جابر بن حیان این گونه می‌گوید که اغلب قانون‌هایی که در علم کیمیا نوشته شده است، با در نظر گرفتن این هفت فلز اصلی به وجود آمده است.
بخشی از دستاوردهای مهم جابر بن حیان
جابر بن حیان در طول حیاتش در حوزه‌های مختلفی از جمله اخترشناسی، فیزیک، نجوم، کیمیاگری و فلسفه فعالیت می‌کرد. در تمام این زمینه‌ها دستاوردها و موفقیت‌های بزرگ و ارزشمندی به نام حیان به ثبت رسیده است. در این قسمت می‌خواهیم بخشی از این دستاوردها را مرور کنیم. پس همچنان همراه تیم دانشگاه کسب و کار بمانید.
یکی از مهم‌ترین دستاوردهایی که با نام حیان به ثبت رسیده است، دو وسیله آزمایشگاهی به نام‌های قرع و انبیق می‌باشد. هر دوی این وسیله‌ها را جابر بن حیان توانست در زمان حیاتش اختراع کند. علاوه بر این او توانست ماده‌ای را که نام آن را زینت الزاج نامیده است، کشف کند. زینت الزاج همان اسید سولفوریک و یا گوگرد است که حیان توانست آن را از طریق تکلیس زاج سبز به وسیله حل کردن گازهایی که به وجود آمده‌اند در آب، آن را به دست بیاورد.
زینت الزاج تنها ماده‌ای نیست که کشف آن را به جابر ابن حیان نسبت می‌دهند. بلکه مواد شیمیایی بسیاری نظیر سیتریک اسید و یا جوهر لیمو، هیدروکلریک اسید، نیتریک اسید، تیزاب ماده‌ای که می‌تواند طلا را در خودش حل کند و همچنین استیک اسید و یا جوهر سرکه را نیز جز این دسته مواد شیمیایی هستند که دانشمندان معتقدند حیان توانسته است آن‌ها را کشف کند.
نگاهی به دستاوردهای حیان در علم شیمی
از دستاوردهای دیگر حیان در علم شیمی می‌توان به فرایند تبلور و تقطیر اشاره کرد. این دو فرایند که هر دو جز اساسی‌ترین پایه‌های علم شیمی در حال حاضر به وجود می‌آیند توسط جابر بن حیان معرفی شدند. این‌ها تمام دستاوردهایی نیست که حیان در طول عمرش به آن‌ها رسیده است! شمار آن‌ها به قدری زیاد است که در ادامه تنها به نام تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
روش‌های جلوگیری از زنگ زدن آهن، رنگرزی، خالص سازی طلا، نم پذیر کردن پارچه‌ها، روش‌های مختلف برای استخراج طلا، تجزیه مواد شیمیایی و حکاکی کردن بر روی طلا گوشه‌ای از دستاوردهایی است که حیان برای آیندگان به جا گذاشت. احتمالاً دانستن این نکته برایتان جالب باشد که در کارنامه افتخارات حیان می‌توانید اختراع قلم نوری را نیز ببینید. حیان با کشف جوهری خاص قلمی را ساخت که می‌توان نوشته‌های آن را در تاریکی نیز مشاهده کرد، زیرا از خود نور تولید می‌کند.
نگاهی به جایگاه جابر بن حیان در حوزه علم شیمی
جابر بن حیان این دانشمند و فیلسوف بزرگ و ارزشمند ایرانی در حدود هزار و دویست سال پیش به دنیا آمده و زندگی کرده است. همین موضوع باعث می‌شود که عده زیادی از عالمان به او لقب اولین شیمی‌دان ایرانی را نسبت بدهند. می‌توان از این زاویه نیز به داستان نگاه کرد! احتمالاً علم شیمی شهرتش را به تلاش‌های حیان مدیون است. حیان را به جرئت می‌توان اولین مسلمانی معرفی کرد که حرفه شیمیدانی از آن او است.
پایان زندگی جابر بن حیان
سال 194 هجری شمسی مصادف با 815 میلادی سالی بود که جابر بن حیان این فیلسوف بزرگ و دانشمند ارزشمند ایرانی برای همیشه چشمان خود را بر روی جهان بست. حیان حدود 94 سال عمر کرد و سرانجام در شهر کوفه از دنیا رفت.
مروری بر آثار ارزشمند حیان
عالمانی که بر روی زندگی این دانشمند بزرگ تحقیق کرده‌اند، بر این باورند که جابر ابن حیان در طول 94 سال زندگی خود، آثار بسیار زیاد و ارزشمندی را از خود به جا گذاشته است. در لیست زیر که دانشگاه کسب و کار برای شما تهیه کرده است، تنها تعدادی از آثار جابر بن حیان این دانشمند بزرگ که از شهرت بیشتری برخوردار است را برایتان گرد آورده‌ایم و این همه آثار این عالم بزرگ نیست!
- الزیبق
- نارالحجر
- خواص اکسیر الذهب
- الریاض
- اسرارالکیمیا
- علم الهمیه
- اصول الکیمیا
- الخمیس
- السموم
- الرحمه
- تصیحات کتب افلاطون
- الخمائر
- النور
- رساله الایضاح
- التجرید
- اسطقس ثالث
- الواحد الکبیر
- الشعیر
- الواحد الصغیر
- کتاب السبعین
- کتاب المیزان
ویدئویی خلاصه و مفید از زندگی جابر بن حیان
کلام آخر
خیلی خوشحالیم که تا انتهای این مقاله همراه تیم دانشگاه کسب و کار بودید. در این مقاله در کنار هم مروری داشتیم بر روی زندگی جابر بن حیان فیلسوف، منجم، شیمی‌دان، ریاضی‌دان و کیمیاگر بزرگ ایرانی. سرانجام در پایان به معرفی برخی دستاوردها و آثار ارزشمند این عالم بزرگ ایرانی پرداختیم. ابوموسی جابر بن حیان کیمیاگر معروفی ایرانی است که درگذشته‌ای دور حدود سال 100 هجری شمسی در شهر طوس به دنیا آمد و زندگی کرد.
پدر علم شیمی لقبی بود که دانشمندان مسلمان به او نسبت داده‌اند. چرا که حیان توانست با تلاش‌های بدون خستگی‌اش در 94 سال زندگی، دستاوردهای بزرگی را در علم شیمی به دست بیاورد و برای آیندگان به جا بگذارد. حیان با خواندن نوشته‌هایی که از پدرش به جا مانده بود به دنیای علم و علم اندوزی علاقه‌مند شد و قسم خورد که تا آخر عمرش راه پدر را ادامه دهد. در کتاب‌های معتبر بسیاری از تأثیری که جابر بن حیان بر روی صنعت کیمیاگری در کشورهای غربی گذاشته است، نوشته شده است. در اعتقادات شیعیان حیان یکی از مهم‌ترین شاگردان امام جعفر صادق (ع) بوده است.
آیا نام جابر بن حیان را در کتاب‌های درسی خود به یاد می‌آورید؟ به نظر شما مهم‌ترین دستاورد حیان در علم شیمی چه بوده است؟
جابر بن حیان یک نابغه به تمام معنا بود