ابوبکر محمد بن زکریا رازی از بزرگترین دانشمندان و پزشکان جهان بود، تا جایی که جورج سارتن، پدر تاريخ علم، رازی را بزرگترین پزشک ایران در سده‌های میانه می‌دانست. جالب است بدانید آن‌چه امروزه در پزشکی و جراحی نوین انجام می‌شود تا حد زیادی به یافته‌ها و اقدامات اولیه‌ی رازی برمی‌گردد. مثلا او از نخستین کسانی بود که به قابلیت پیوند اعضای انسان پی برد و حتی در عملی مهم، روده‌ی گوسفند را به روده انسان پیوند زد!!
جایگاه و اقدامات محمد بن زکریا به اندازه‌ای بود که زادروز او، پنج شهریور، روز داروساز نامیده شد. این مقاله از دانشگاه کسب و کار به شرح زندگی و اقدامات مهم این دانشمند ایرانی اختصاص دارد.
زندگینامه زکریا رازی
محمد بن زکریای رازی در ماه شعبان سال 251 هجری قمری، یعنی دوران اوج شکوفایی علم، فرهنگ و تمدن اسلامی در قرن سوم و در شهر ری متولد شد. پدر او که زکریا نام داشت، زرگری معمولی بود که سواد چندانی نداشت و با درآمد اندکی که از این راه به دست می‌آورد، روزگار می‌گذراند.
پژوهشگران بسیاری عقیده دارند که زکریا تمایل داشت پسرش راه او را در پیش بگیرد و زرگر شود؛ اما محمد پس از کسب تجربه‌هایی در این شغل، آن را رها کرده و به دنبال علاقه‌ی خودش می‌رود. او ابتدا به سرودن شعر، نواختن عود و خواندن آواز روی می‌آورد، سپس به یادگیری علوم رایج روزگار علاقه‌مند می‌شود.
فراگیری علوم از دوران کودکی
رازی دوران کودکی و نوجوانی خود را در شهر ری گذراند. ری در آن زمان یکی از مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام بود، همین موضوع موجب پیشرفت بیشتر رازی در فراگیری علوم مختلف شد. هیچ مدرک دقیقی وجود ندارد که مشخص کند محمد بن زکریا از چه سنی تحصیلات تخصصی خود را آغاز کرد و تحت تربیت کدام اساتید بود؛ با این‌حال به نظر می‌رسد ابتدا زرگری را نزد پدر می‌آموزد، سپس به علوم کیمیاگری و شیمی علاقه‌مند می‌شود.
علاقه به کیمیاگری و پزشکی
محمد بن زکریا تا پیش از 35 سالگی به تبحر و مهارت در شیمی، فلسفه و علوم طبیعی دست یافت. او در اوایل جوانی، فعالیت‌های کیمیاگری خود را آغاز کرد و در این مدت آزمایش‌هایی انجام داد که در نتیجه‌ی آن‌ها موادی چون آرسنیک، اسید کلریدریک و الکل را ابداع و کشف کرد.
او روزی در یکی از همین آزمایش‌ها دچار آسیب می‌شود، به‌طوری که دود و اسید به چشمش آسیب می‌زند و او را از ادامه‌ی کار بازمی‌دارد. رازی که برای درمان خود نزد پزشک می‌رود، با مشاهده‌ی اهمیت کار طبابت و تاثیر آن در سلامت مردم، به پزشکی علاقه‌مند می‌شود.
زکریا رازی و طبابت
رازی حدودا در سن سی تا چهل سالگی علوم پزشکی را فراگرفت و در مدت کوتاهی تبدیل به یکی از حاذق‌ترین پزشکان جهان شد؛ به طوری که او را پدر طب عرب و جالینوس عرب نامیدند. از منابع چنین برداشت می‌شود که او برای یادگیری طبابت به بغداد سفر می‌کند. در آن زمان، بغداد مهد پزشکی سرزمین‌های اسلامی بود؛ زیرا بیمارستان‌های متعددی داشت و کتاب‌های پزشکی متنوعی از دانشمندان جهان، در آنجا ترجمه می‌شد.
سال‌های زندگی در بغداد
تاریخ دقیق سفر رازی به بغداد و مدت اقامتش در آن شهر مشخص نیست. او در دوران خلافت معتضد، خلیفه‌ی عباسی، به آنجا سفر کرد و برای یادگیری تجربی طبابت، در یکی از بیمارستان‌های بغداد مشغول به کار شد. بنابراین بیشتر دانش او از طریق مشاهدات بیمارستانی و تجربه‌های عملی کسب شده بود.
این ویژگی در آثار و تألیفات او در این حوزه مشخص است. محمد بن زکریا پس از مدت کوتاهی، شهرت و اعتبار فراوانی در بغداد کسب کرد، تا جایی که در میان خواص و بزرگان جای گرفت. این موضوع موجب حسادت و کینه‌ورزی سایر پزشکان شد و رازی را مجبور به ترک شهر کرد.
بازگشت زکریا رازی به ری
تاریخ بازگشت رازی به زادگاهش را بین سال‌های 290 تا 292 هجری تخمین زده‌اند. او پس از بازگشت به ری، به ریاست بیمارستان آن منصوب شد و به درمان بیماران و تدریس به شاگردانش پرداخت. در حقیقت، یکی از اقدامات بسیار مهم رازی، پرورش شاگردانی چون ابوالحسن طبری، یحیی بن عدی، ابوغانم طبیب و… بود؛ که دانش پزشکی او را گسترش داده و در میان مردم ترویج کردند.
در این میان شیوه‌ی تدریس او نیز قابل توجه بود: او در بالای کلاس جای داشت و در ردیف‌های پایین‌تر، شاگردان خودش و نوآموزان آن‌ها قرار می‌گرفتند. هنگامی‌که بیماری وارد می‌شد، از اولین نفر سؤالش را می‌پرسید. اگر او جواب را نمی‌دانست به سراغ نفرات بالاتر می‌رفت و اگر آن‌ها نیز چیزی نمی‌دانستند، خودِ رازی پاسخشان را می‌داد. این روش، شیوه‌ای مدرن بود که باعث افزایش دانش و علاقه‌ی پزشکی در میان دانش‌آموزان او می‌شد.
طبابت در ری و درمان حاکم!
در دوران طبابت زکریا رازی در ری، ابوصالح منصور بن اسحاق حاکم شهر بود و ارتباط خوبی با رازی داشت. امیر منصور در سال 295 هجری از ری به نیشابور رفت و حکومت آنجا را برعهده گرفت. او مدتی بعد در همان شهر بیمار شد و از آنجا که به قدرت طبابت محمد بن زکریا باور داشت، از او درخواست کرد برای درمانش به نیشابور بیاید. رازی در پی درخواست حاکم به آنجا رفت و توانست او را به سرعت درمان کند. پس از آن، حدود یک سال نزد حاکم ماند، مورد لطف و توجه او قرار گرفت و بیش از گذشته مشهور و محبوب شد.
زندگی خانوادگی رازی
اطلاعات موثقی از زندگی شخصی و خانوادگی زکریا رازی وجود ندارد. او ظاهرا ازدواج ناموفقی داشت یا همسرش را در اوایل جوانی از دست داد؛ زیرا در سال‌های پایانی زندگی‌اش، تنها و فقیر بود و اوضاع نابسامانی داشت. علاوه بر این‌ها فرزندی نیز نداشت و یا اگر فرزندی وجود داشت، در کودکی از دست رفته بود.
بیماری و مرگ زکریا رازی
محمد بن زکریا، بنابر دلایلی در اواخر عمرش نابینا شد. در باب علت نابینایی او روایات متعددی در کتاب‌ها و تذکره‌ها وجود دارد که هیچ کدام را نمی‌توان به طور قطع تایید کرد. با این حال به نظر می‌رسد به دلیل آزمایش‌های کیمیاگری و آسیب‌هایی که در اثر آزمایش‌های اسیدی به چشمش وارد شد، بینایی خود را از دست داد.
او سرانجام در پنجم شعبان سال 313 و در سن 62 سالگی در ری درگذشت. از آنجا که او در تنهایی و بی‌وفایی مردمان روزگارش درگذشت، مکان دفن‌اش تاکنون مشخص نشده است. اگرچه برخی از محققان، حدسیاتی درباره‌ی تدفین او در محوطه‌ی برج طغرل شهر ری یا امامزاده شعیب ری داده‌اند، درستی و نادرستی آن‌ها غیرقابل اثبات است.
عرصه‌های فعالیت محمد بن زکریا رازی
پزشکی
رازی در ابتدای یادگیری علم طب، با نظرات بقراط، جالینوس و دیگر پزشکان یونانی آشنا شد. او با تلفیق آن عقاید با تجربه‌های شیمی‌دانی و کیمیاگری خود به ابداعات تازه‌ای در داروسازی و طبابت دست یافت. رازی از اولین افرادی بود که به شکستگی‌های استخوان، انواع جراحی، سنگ کلیه، کشیدن دندان و کاربرد الکل در عفونت‌ها پرداخت و نظریات جدیدی درباره‌ی آن‌ها مطرح کرد.
نگارش الحاوی توسط محمد بن زکریا رازی
یکی از بزرگترین یادگارهای محمد بن زکریا رازی در پزشکی، تهیه‌ی گزارش و یادداشت‌های روزانه از احوال بیماران و نحوه‌ی درمان آن‌هاست. این رسم امروزه در بسیاری از بیمارستان‌های جهان رایج است. کتاب “الحاوی” که از بزرگترین و معتبرترین آثار تالیفی رازی است به این موضوع اختصاص دارد. این کتاب نخستین دایرة‌المعارف پزشکی در جهان است که سی بخش دارد و امروزه نیمی از آن از میان رفته است.
محمد بن زکریا در اواخر عمرش درباره‌ی تألیف این اثر نوشت: “من برای نوشتن الحاوی، پانزده سال شبانه روز و تا زمانی که عضلات دستم فلج شد و چشمانم به تیرگی گرایید، کار کردم. هنوز هم به خواندن و نوشتن آن مشغولم و همیشه کسی را به کار وامی‌دارم تا مرا در نگارشش یاری کند.”
کتاب المنصوری
یکی دیگر از آثار مهم محمد بن زکریا در پزشکی، کتاب “المنصوری” بود. او در این کتاب از اعضای بدن انسان و وظایفشان، به همراه نحوه‌ی تشریح آن‌ها نوشت. در آن روزگار تشریح بدن انسان کار مرسوم و درستی نبود، به همین علت ظاهرا رازی اجساد میمون‌ها را تشریح می‌کرد و حتی داروها و ترکیبات ابداعی‌اش را روی آن‌ها می‌آزمود. او از همین طریق توانست به اکتشافات متعددی درباره‌ی کارکرد بدن انسان در روده، کلیه، مثانه، عضلات گردن، سر و قلب پی ببرد و به پیشبرد دانش پزشکی جهان کمک کند.
تألیف کتابی در باب آبله و سرخک
یکی دیگر از کتاب‌های پزشکی زکریا رازی، کتاب “الجُدری و الحصبه” است که به علل، علائم و درمان بیماری‌های آبله و سرخک اختصاص دارد. او از اولین کسانی بود که در آن زمان، بیماری آبله را تشخیص داد و تفاوت‌های آن با سرخک و سرخچه را مشخص کرد. در بخشی از این کتاب چنین آمده است:
“بروز آبله با تب پیوسته، درد ناحیه‌ی کتف، جمع شدن خون در چهره، غلظت بزاق، درد گلو و خشن شدن صدا، خارش بینی و لرز هنگام خواب همراه است. هیجان، تهوع و بی‌قراری از علائم سرخجه است در حالی که درد کتف و پشت بر آبله دلالت می‌کند.”
شیمی و کیمیاگری
با اینکه بیشترین شهرت رازی به دلیل دانش پزشکی او در تشخیص و درمان بیماران است، نمی‌توان از مهارت‌های کیمیاگری او غافل شد. تا جایی که بسیاری از صاحب‌نظران غربی، محمد بن زکریا رازی را پدر شیمی می‌دانند. روش نوینی که او بر اساس تجربه و استدلال عقلی در صنعت کیمیا ابداع کرد و نام‌گذاری و تقسیم بندی موادی که انجام داد، تاثیر زیادی بر شیمیدانان پس از خود گذاشت. او اولین کسی بود که مطالب مربوط به علوم شیمی را ساده و قابل فهم کرد و به آن جنبه‌ای علمی بخشید.
ابداعات کیمیاگری محمد بن زکریا رازی
رازی از نخستین دانشمندانی بود که ابزارهای مختلف گداختن فلزات را طبقه‌بندی کرد. او در پژوهش‌های متعددی که انجام داد توانست از تقطیر شراب، ماده‌ای بسازد که خاصیت ضدعفونی کنندگی داشت و آن را الکحل نامید. این ماده که بعدها به الکل مشهور شد، از بزرگترین دستاوردهای کیمیاگری محمد بن زکریا بود.
او علاوه بر این، از سولفات آهن، اسید سولفوریک ساخت و طرز ساخت مواد مهمی چون آرسنیک، کربنات آمونیوم و حتی تقطیر نفت خام را کشف کرد. رازی حتی دانش کیمیاگری خود را تا طبابت گسترش داد و داروهای سمی آلکالوئیدی را برای درمان بیمارانش کشف و استفاده کرد.
تالیفات زکریا رازی در شیمی
رازی چند اثر مهم در علم شیمی تألیف کرد که دو کتاب “المدخل تعلیمی” و “الاسرار” از مهم‌ترین آن‌ها هستند. او در این آثار به طبقه‌بندی مواد پرداخت و روش‌هایی برای بررسی و تشریح آن‌ها مشخص کرد. مثلا کتاب الاسرار او به شرح فرایندهای شیمی مانند تقطیر و تبلور و کارکرد ابزارهای کیمیاگری اختصاص داشت. روش او در این آثار، طبقه‌بندی منظم مواد و ابزارآلات براساس رنگ، بو، جنس، سختی و کاربرد آن‌ها بود که بعدها تبدیل به دفترچه راهنمایی کاربردی برای شیمیدانان شد.
فلسفه و نجوم
رازی برخلاف فیلسوفان عصر خود، بنای دیدگاه فلسفی‌اش را نه بر مبنای فلسفه‌ی یونان و اسلام، بلکه بر فلسفه و عقاید ایرانی، بابلی و هندی پایه‌گذاری کرد. او خرد و تجربه‌گرایی را اساس عقایدش قرار داد؛ به همین جهت در مواردی مخالف نظریات ارسطو بود و در آثارش به انتقاد از آن می‌پرداخت. رازی حدود 17 کتاب در شرح و نقد آثار فلسفی فیلسوفان پیش از خود نوشت و در تألیفات جداگانه‌ای به بیان نظریات هستی‌شناسی خود پرداخت. مبنای اصلی فلسفه و کیهان‌شناسی او پنج اصل بود: خالق، روح، فضا، زمان و ماده.
برای اطلاعات بیشتر بخوانید : بررسی علل اهمیت غیاث الدین جمشید کاشانی ،اخترشناس ایرانی
برخی از خصوصیات اخلاقی و فکری زکریا رازی
بنابر منابع تاریخی، محمد بن زکریا، مردی خوش‌اخلاق، مهربان و دقیق بود. او با بیماران خود به مهربانی رفتار می‌کرد و تا زمانی که متوجه بیماری و نحوه‌ی درمانشان نمی‌شد، از آن‌ها دست برنمی‌داشت. او به بیمارانی که پول کافی نداشتند داروی رایگان می‌داد و گاهی غذا و سایر اقلام ضروریشان را نیز تامین می‌کرد.
دوری از مادیات
رازی با اینکه از معروفترین پزشکان و کیمیاگران عصر خویش بود، از مال و ثروت دنیا بهره‌ای نداشت و در فقر و درویشی روزگار می‌گذراند. او طبیب مردم عادی بود و با وجود اینکه در آن روزگار، اتکا به صاحبان جاه و مقام معمول بود، به جز منصور بن اسحاق، هیچ پادشاه و فرمانده‌ی دیگری را مداوا نکرد. رازی از اولین افرادی بود که از طبیبان جاهل و بی‌مسئولیتی که ظاهر عالمانه دارند، انتقاد کرد و ذهن مردم را درباره‌ی خصوصیات اخلاقی آنان روشن نمود.
زکریای رازی و تسلط بر علوم مختلف
محمد بن زکریا به اکثر علوم رایج زمانش تسلط داشت، چنان‌که حدود 270 اثر در موضوعات مختلفی نظیر نجوم، فلسفه، طب، شیمی، الهیات و… تألیف کرد و در دسترس مردم قرار داد. او برخلاف سنت معمول آن روزگار، مخالف عقاید هستی شناسانه‌ی ارسطو بود و بیشتر از آرای کسانی چون فیثاغورس، اپیکور و دموکریتوس تاثیر پذیرفته بود. او به نظریات مرتبط با اتم، اجزای خلا و عناصر پنج‌گانه اعتقاد داشت و حتی در موارد بسیاری آن‌ها را تحلیل و تشریح می‌کرد.
اعتقاد به اخلاقیات
محمد بن زکریا به نوع خاصی از اخلاقیات معتقد بود. نظریه‌ی او در علم اخلاق با وجود این که متکی به زهد، انزوا و ترک دنیا نیست، بر دخالت در امور اجتماعی با تکیه بر حفظ اصالت و درستی تاکید دارد. بنابر فلسفه‌ی اخلاقی او، استفاده از لذت‌های دنیوی باید به اندازه‌ی احتیاجات جسم باشد و از لذت‌های افزون بر آن، چشم پوشید. در این صورت می‌توان به جست‌وجوی کمال نفسانی پرداخت که نتیجه‌ی آن نزدیکی به ذات خداوند از طریق علم، عدالت و پاکیزگی است.
خردپذیری در عقاید زکریا رازی
در دستگاه فکری محمد بن زکریا، “خرد” جایگاه ویژه‌ای داشت؛ چنان‌که او ارزش هر یک از فعالیت‌های انسان را از میزان هماهنگی آن با خرد تعیین می‌کرد. او در این باره چنین نوشت:
“خداوند به ما عقلانیت را ارزانی داشت تا از آن برای هر دو جهان بهره بگیریم. با عقل است که از حیوانات برتری داریم و می‌توانیم از نیروی آن‌ها استفاده کنیم. رسیدن به آرزوها جز از طریق به کار بردن خرد میسر نیست. ما با استفاده از آن، در علوم مختلف ماهر می‌شویم و مفاهیمی را درک می‌کنیم که تا پیش از آن ناشناخته و دور از ذهن بود. به طور خلاصه، انسان بدون خرد، فرقی با حیوانات و دیوانگان ندارد.”
یادبودها و بزرگداشت‌های زکریا رازی
در ژوئن سال 2009، دولت جمهوری اسلامی ایران به عنوان یادبودی از پیشرفت علمی جهانی، مجسمه‌ای چهارطاقی از بزرگان ایرانی را به سازمان ملل متحد در وین اهدا کرد. این چهار طاقی که مجسمه‌ای از چهار فیلسوف ایرانی، خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا می‌باشد، در سمت راست ورودی اصلی سازمان ملل متحد قرار گرفت.
در سال 1303، مؤسسه‌ای در زمینه‌ی پژوهش و تولید سرم و واکسن در استان البرز و کرمانشاه تاسیس شد که به پاس زحمات علمی و درمانی زکریا رازی به نام “انستیتو رازی” نامیده شد.
از سال 1354 به بعد، پنجم شهریورماه، زادروز محمد بن زکریا به تاریخ شمسی، روز داروساز نامیده شد. این روز در تقویم رسمی ایران ثبت شد. هر ساله مراسم‌هایی برای تجلیل و بزرگداشت زکریا رازی و اقدامات پزشکی و داروسازی او در این روز برگزار می‌شود.
سخن پایانی
محمد بن زکریا رازی یکی از بزرگترین دانشمندان و کاشفان جهان است. او در میان غربی‌ها با نام “الرازی” یا “رازس” مشهور است و شهرت فراوانی دارد. برخی از افراد، رازی را با نام زکریا خطاب می‌کنند؛ در صورتی که زکریا نام پدر او بود و خودش با اسم محمد و لقب ابوبکر شناخته می‌شد.
چنان‌چه در این مقاله از دانشگاه کسب و کار مطالعه کردید، رازی با هوش و نبوغ فراوان و یادگیری علوم مختلف سرآمد مردمان روزگار خود شد و همانند سایر دانشمندان ایرانی، نام و آوازه‌ی ایران را در علم و دانش سرافراز کرد. نظر شما درباره‌ی زندگی و افکار این عالم بزرگوار چیست؟ به عقیده‌ی شما، چرا ایران در روزگاران گذشته از دانشمندان و ادیبان بیشتری برخوردار بود؟
