سعدی سلطان مسلم ملک سخن که تسلطش در بیان از همه شاعران بیش تر است، کلام در دست او مانند موم است. سعدی شیرازی معروف به شیخ اجل یکی از بزرگترین شاعران ایرانی است که همواره نامش در کنار شاعران بزرگانی چون رودکی، مولانا، حافظ و … می‌درخشد.
سعدی بدون تردید یکی از 5 شاعر اول زبان فارسی و یکی از بزرگترین شاعران ایران است که زیبایی کلام او در نظم و نثر شهرت جهانی دارد و زبانزد خاص و عام است. شعرهای او به دو زبان فارسی و عربی سروده شده‌اند و ویژگی بارز آن‌ها بیان ساده و زیبا است. به همین دلیل سعدی را استاد سخن یا شیخ اجل نامیده‌اند.
جدا از سادگی و زیبایی اشعار و غزلیات، سعدی در انتقال مفاهیم و حکمت‌های اخلاقی هم بسیار موفق عمل کرده است. سعدی شیراز به‌طور کلی واعظ است و نظر او نسبت به دنیا و جهان بینی، شرقی و اسلامی ایرانی است. غزلیات سعدی بسیار روان‌تر و ساده‌تر از غزلیات حافظ است به‌طوری که هرکس به راحتی می‌تواند متوجه جان کلام شود.
با توجه به جایگاه والای این شاعر ایرانی دانشگاه کسب و کار لازم دانسته تا یکی از مقالات خود را به این شخص و زندگی نامه او اختصاص دهد. تا پایان این مقاله جذاب با ما همراه باشید.
آنچه در این مقاله می‌خوانید:
- زندگی نامه سعدی شیرازی
- ویژگی سخن سعدی
- معرفی آثار شیخ اجل
- تصوف و شیخ اجل
- آرامگاه سعدی
زندگینامه سعدی شیرازی
مشرف الدین مصلح بن عبدالله شیرازی یا همان سعدی بین سال‌های ۶۰۰ تا ۶۱۵ هجری قمری در شیراز به‌دنیا آمد. خانواده‌اش از عالمان دین بودند و پدرش از كاركنان دربار اتابك بود. سعدی هنوز طفل بود که پدرش در گذشت. او تحت تكفل جد مادری خود قرار گرفت.
سعدی مقدمات علوم شرعی و ادبی را در شیراز آموخت. در دوران کودکی با علاقه زیاد به مکتب می‌رفت و مقدمات علوم را می‌آموخت. هنگام نوجوانی به پژوهش و دین و دانش علاقه فراوانی نشان داد.
اوضاع نابسامان ایران در پایان دوران سلطان محمدخوارزمشاه و بخصوص حمله سلطان غیاث الدین، برادر جلال الدین خوارزمشاه به شیراز در سال ۶۲۷، سعدی را که هوایی جز کسب دانش در سر نداشت مجبور به ترک شهر و دیار خود کرد. این سفر آغازی بود بر سفرها و جهان‌بینی‌های سعدی.
سعدی در حدود ۶۲۰ یا ۶۲۳ قمری از شیراز به مدرسه نظامیه بغداد رفت و در آن‌جا از آموزه‌های امام محمد غزالی بیش‌ترین تأثیر را پذیرفت، کسی که بعدها سعدی در گلستان با حال خوب از او با نام امام مرشد یاد می‌کند.
غیر از نظامیه، سعدی در مجلس درس استادان دیگری از قبیل شهاب‌الدین سهروردی نیز حضور یافت و در عرفان از او تأثیر گرفت. معلم احتمالی دیگر وی در بغداد ابوالفرج بن جوزی بوده است که در هویت اصلی او بین پژوهندگان (از جمله بین محمد قزوینی و محیط طباطبایی) اختلاف وجود دارد.
سفرهای سعدی
پس از چند سال كه او در بغداد به تحصیل مشغول بود شروع به سفرهای طولانی خود كرد و از حجاز گرفته تا روم و بارها با پای پیاده به حج رفت .
سعدی سفرهای خود را تقریبا در سال ۶۲۱ – ۶۲۰ آغاز و حدود سال ۶۵۵ با بازگشت به شیراز به اتمام رساند كه البته درخصوص كشورهایی كه شیخ به آن‌جا سفر كرده علاوه بر عراق، شام و حجاز كه كاملا درست بوده، هندوستان، غزنین، تركستان و آذربایجان و بیت المقدس و یمن و آفریقای شمالی كه ذكر كرده اند و اكثر این مطالب را از گفته‌های خود سعدی استنباط کرده‌اند.
سعدی در حدود ۶۵۵ قمری به شیراز بازگشت و در خانقاه ابوعبدالله بن خفیف ساکن شد. حاکم فارس در آن زمان اتابک ابوبکر بن سعد زنگی بود که برای جلوگیری از هجوم مغولان به فارس به آنان خراج می‌داد و یک سال بعد در فتح بغداد به مغولان کمک کرد.
در دوران ابوبکربن سعد بن زنگی شیراز پناهگاه دانشمندانی شده بود که از دم تیغ تاتار جان سالم بدر برده بودند. در دوران وی سعدی مقامی بالا در دربار به دست آورده بود. آن زمان ولیعهد مظفرالدین ابوبکر به نام سعد بن ابوبکر که تخلص سعدی هم از نام او است به سعدی ارادت بسیار داشت.
نكته مهمی كه باید در خصوص این شاعر بزرگ ایرانی ذكر شود شهرت بسیاری است كه سعدی در زمان حیات و بعد از وفاتش داشته است، كه البته این نكته تازگی نداشته و در مورد شعرای دیگر ایرانی همچون حافظ، رودکی و خیام نیشابوری و … نیز صادق است.
دلایلی بر شهرت سعدی
نکته‌ی قابل توجه این است که معروفیت سعدی فقط مختص به ایران نبود، حتی در زمان حیات به مرزهای خارج از ایران مانند هندوستان و آسیای صغیر نیز رسیده بود و شیخ اجل در چند جا به این شهرت اشاره داشته كه این شهرت سعدی به چند علت است:
- اول اینكه او زبان شیوای خود را فقط وقف مدح و احساسات عاشقانه نكرده است.
- دوم اینكه او شاعری جهانگرد بود. او گرم و سرد روزگار را چشیده و تجربه‌های خود را برای دیگران با زیبایی و شیرینی بیان كرده و هم چنین در سخنان خود چه از نظر نثر و چه نظم از مثل‌ها و حکایت‌های دلپذیر استفاده کرده است.
در نهایت می‌توان گفت سعدی به شاعری شوخ طبع و بذله گو معروف است كه خواننده را مجذوب خود می‌كند و همه این‌ها دست به دست هم داده و سبب شهرت او شده است. شیخ اجل با توجه به فن بیان عالی و توانایی بالا در سخنرانی و سخنوری و ایجاد حال خوب و خوشحالی در مخاطب بی‌همتا است.
ویژگی سخن سعدی
مهم‌ترین ویژگی سخن سعدی چه در نثر و چه در نظم فصاحت و شیوایی و شیرینی كلام اوست. سعدی با فن بیان عالی توانست از طرفی زبان ساده و فصیح استادان قبل را زنده كند و از طرف دیگر خود را از قید تصنعات عجیب كه در نیمه دوم قرن ۶ و حتی در قرن ۷ گریبانگیر شعر فارسی شده بود رهایی بخشد.
از خصوصیات شگفت انگیز سعدی در سخن، دلیری و شهامتی است كه در بیان حقایق استفاده كرده است. در دوران مغول و جباران دست نشانده كه جز امارت و ریاست و هوس‌رانی چیزی در نظر نداشتند، شیخ بزرگ حقایق را به صورت نظم و نثر بدون هیچگونه ترس و بی‌پرده آشكارا بیان كرد.
شیخ چنان ظلم زمانه خود را فریاد كرد كه در هیچ عصر و زمانی كسی به این صراحت سخن نگفته و عجیب‌تر اینكه در همان هنگام تنها به صاحبان قدرت و حكومت نپرداخته؛ بلكه از پرداختن به قاضی فاسد و صوفی دنیادار و عبادت و ریاضتی كه از روی صدق و صفا نبوده و نظر به خلق و مردم نداشته هم خودداری نكرده است.
به قول خودش، او در این روزگار دوبار عمر كرده و تجربه آموخته و اینک تجربه را به كار می برد و تمام این‌ها را در سخنان شیرین و زیبای خود بیان می‌كند.
معرفی آثار شیخ اجل
آثار سعدی به دو دسته نظم و نثر تقسیم می شود؛ كه در آثار منثور او مشهورترین و به نوعی محبوب‌ترین آن‌ها كه شاهكار سعدی نیز میباشد گلستان است. در آثار منظوم نیز معروف‌ترین و مشهورترین آن‌ها بوستان است.
بوستان، کتاب معروف سعدی
این منظومه شامل اشعاری است با مضمون اخلاق، تربیت، وعظ و تحقیق و شامل ۱۰ باب است كه عبارتند از: ۱- عدل ۲- احسان ۳- عشق ۴- تواضع ۵- وفا ۶- ذكر ۷- تربیت ۸- شكر ۹- توبه ۱۰ – مناجات و ختم كتاب.
سعدی تاریخ تمام شدن كتاب بوستان را در سال ۶۵۵ هجری قمری بیان كرده است، كه این كتاب را سعدی قبل از بازگشت به شیراز سروده و آن را به عنوان ارمغانی به شهر خود آورده است. همچنین این كتاب را به ابوبكر بن سعد بن زنگی تقدیم كرده است.
قصاید عربی
مجموعه دوم از آثار منظوم سعدی قصاید عربی است كه كمتر از ۷۰۰ بیت است و شامل : مدح، نصیحت و یك قصیده مفصل در مرثیه المستعصم بالله است.
قصاید فارسی
مجموعه سوم شامل قصاید فارسی با مضمون موعظه، نصیحت، توحید و مدح پادشاهان و افراد معروف زمان خود میباشد.
از دیگر آثار نظم سعدی
معلمعات و مثلثات، ترجیعات، طیبات، بدایع، خواتیم، غزل قدیم و صاحبیه كه مجموعه‌ای است از بعضی قطعه‌های فارسی و عربی كه غالبا در مدح شمس الدین صاحب دیوان جوینی است كه معروف به صاحیبیه است اشاره کرد.
همچنین مجموعه‌ای از اشعار هزل و دو مثنوی انتقادی شیرین و چند غزل و رباعی نیز دارد.
رباعیات، مفردات و كلیات شیخ عنوانی است كه به مجموعه آثار منظوم و منثور سعدی داده شده است كه تمام این آثار را ابتدا خود شیخ جمع آوری و مرتب نمود ولی بعد از وفات شیخ شخصی به نام علی بن احمد بن ابی بكر بیستون این آثار را مرتب و تنظیم كرد.
گلستان، کتاب نثر و دلنشین سعدی
کتاب گلستان زیباترین كتاب نثر فارسی است. شاید بتوان گفت كه این کتاب در سراسر ادبیات جهانی بی‌نظیر است و دارای ویژگی‌هایی است كه در هیچ كتاب دیگری نیست.
گلستان نثری است آمیخته به شعر، یعنی برای هر شعر و جمله و مطلبی كه به نثر بیان شده یک یا چند شعر فارسی و گاهی عربی به عنوان مثال آورده است.
كتاب گلستان دارای ۸ باب است كه عبارتند از : ۱ـ در سیریت پادشاهان. ۲ـ در اخلاق درویشان. ۳ـ در فضیلت قناعت. ۴ـ در فوائد خاموشی. ۵ـ در عشق و جوانی. ۶ـ در ضعف و پیری. ۷ـ در تاثیر تربیت. ۸ـ در آداب صحبت.
آثار منثور دیگر سعدی
۱ـ مجالس پنجگانه،شامل ذكر و مواعظ شیخ.
۲ـ رساله‌ای در پاسخ صاحب دیوان شمس الدین محمد جوینی و جواب‌های شیخ.
۳ـ رساله‌ای در عقل و عشق.
۴ـ نصیحه الملوك یا نصایح الملوك كه رساله‌ای است در خصوص سیاست.
تصوف و شیخ اجل
عرفان و تصوف که ترکیبی از معرفت و آمیخته با دین و ارشاد به سوی کمالات است، در قرن هفتم و هشتم در ایران گسترش یافت و در برخی نقاط ایران نیز به شکل افراطی بود به طوری که باعث پیدایش و خانقاه‌هایی شد.
در این ایام نیز از آن‌جا که مردم در ناامیدی حاصل از حملات وحشیانه مغول به سر می‌بردند، به این مسلک اعتقاد زیادی داشتند و به همین دلیل نیز عرفان و تصوف علاوه بر شیوه وجد و حال، به شیوه علمی نیز مورد توجه قرار گرفت.
تصوف طوری مورد توجه قرار گرفت که عارفان و شیخ‌های بزرگ به خلق آثاری درمورد تصوف پرداختند. همچنین با نقل مکان عارفان به دیگر سرزمین‌ها، عرفان و تصوف به مناطقی مثل روم، شام و هند نیز منتقل شد.
بزرگان تصوف خود را مقید می‌دانستند که تعلیمات خود را در قالب نظم و نثر بیان نمایند. در همین راستا نیز زاهدنمایی و ستیز با آن را در این گونه آثار ادبی و از جمله کلیات سعدی بسیار میبینیم. سعدی به طور واضح در سروده‌های خود با انسان‌های دو رو و ریا کار و زاهدنما برخورد می‌کند.
آرامگاه سعدی
آرامگاه سعدى در شمال شرقى شيراز، در دامنه‌ی کوهى به نام پهند قرار دارد. مى‌گويند پس از وفات سعدى در سال ۶۹۱ هـ.ق، او را در خانقاه خودش که در همين محل بود، دفن کردند.
آرامگاه سعدى در قرن‌هاى پيش چندين بار توسط افراد مختلف تعمیر شده است. برای مثال در زمان کريم‌خان زند، در این آرامگاه تعميراتى اساسى صورت گرفت و دو اتاق بزرگ در دو طرف و ايوان و پله و طاق‌نما و غرفه‌هاى کوچک در وسط ساخته شد.
بعدها توسط مرحوم فتحعلى خان صاحب ديوان و مرحوم حبيب‌الله خان قوام‌الملک اصلاحاتى در اين بنا صورت گرفت. اين بنا که نياز بسيار به تعمير داشت، تا سال ۱۳۲۷ شمسى بر جاى بود.
ساختار معماری سعدیه
ساختمان جديد آرامگاه سعدى که امروزه وجود دارد که اقتباسى از کاخ چهل ستون اصفهان است. با نگاهى به معمارى جديد و با ارائه طرحی از معمار بزرگ مهندس محسن فروغی در سال ۱۳۳۱ به پايان رسيد.
اين بنا ايوانى با ستون‌هاى چهار ضلعى بلند از بتنت مسلح با روکارى سنگ است. با تزيينات کاشى‌کارى در جلوى بقعه واقع است و گنبد کاشى فيروزه بر فراز بقعه، جلوه‌اى خاص دارد. سنگ‌هاى رنگين و زيبا که با ظرافت حجارى و صيقلى میباشد، براى پايه‌ها و ستون‌ها به کار بردند و کاشى‌هاى فيروزه‌فام بر زيبايى آن‌ها افزوده است.
زيربناى ساختمان آرامگاه ۲۶۱ متر مربع وسعت دارد و بقيه را باغ در برمى‌گيرد. در زير محوطه، چشمه‌ی آب زلالى موسوم به حوض ماهى روان است. توسط پلکانى که در خارج از ايوان قرار دارد، مى‌توان به داخل اين محوطه راه يافت.
قطعات کتيبه‌اى سنگى متعلق به سردر بناى قديمى که بر آن ابياتى از سعدى به خط ثلث عالى است و در آرامگاه محفوظ است. اين کتيبه در زمان ساخت و سازها از زير خاک بيرون آمد. بر روى در ورودى باغ اين بيت به چشم مى‌خورد:
زخاک سعدى شيراز بوى عشق آيد
هزار سال پى از مرگ او گرش بويى
کلام آخر
در این مقاله از دانشگاه کسب و کار تلاش کردیم با معرفی سعدی شیرازی یکی از بزرگترین شاعران ایران و حتی به جرئت می‌توان گفت دنیا، قدمی هرچند کوچک در راه شناختن دریای بی کران علم و ادب این مملک برداریم. سعدی واعظ و صوفی بی پروای زمانه خود آنچنان زیبا سرود که سالیان سال پس از مرگش سخنان او برای خواننده دارای زیبایی و تازگی است.
در پایان، زیباترین بیتی که از شیخ اجل به یاد دارید را برای سایر خواننده‌ها به اشتراک بگذارید.
