فخر رازی فیلسوفی بسیار معروف و همچنین دانشمندی اهل ایران زمین بود. او دانش زیادی در حوزه علوم مختلف داشت و بسیار صاحب نظر بود. فخرالدین، امام فخر رازی و یا امام رازی نام‌هایی هستند که در دوره‌های مختلف او را به وسیله آن‌ها می‌شناختند. از حوزه‌هایی که فخر رازی بر آن‌ها علم و تسلط کافی داشت می‌توان از علم کلام، علوم عقلی، تاریخ، علوم نقلی، فقه و همچنین اصول ادبی در زمانه خود نام برد.
کتاب‌هایی که امام رازی در حوزه‌های مختلف نگارش کرد در همان زمان خودش نیز طرفداران بسیاری داشت. او شاگردان بسیاری داشت که طالب علم اندوزی از او بودند، از کتاب‌هایش بسیار استقبال می‌کردند و از آن‌ها برای یادگیری و آموزش استفاده می‌کردند.
در این مقاله از مجموعه مقالات دانشگاه کسب و کار، می‌خواهیم نگاهی بر زندگینامه این فیلسوف بزرگ فخر رازی داشته باشیم و در پایان مقاله مروری بر آثاری که از خود به جا گذاشته است داشته باشیم. پس تا انتهای این مقاله همراه ما بمانید.
روایتی از دوران کودکی فخر رازی
ابوعبدالله محمد بن عمر بن حسین بن حسن تَیْمیِّ بَکْریِّ طبرستانی رازی، نام کامل این فیلسوف بزرگ است که به فخر رازی شهرت دارد. سال 544 هجری قمری امام رازی در شهر ری دیده خود را به جهان گشود. شیخ ضیاءالدین نام پدر او بود. ایشان که خطیبی معروف و مشهور در زمانه خود به حساب می‌آمدند، تصمیم بر این می‌گیرند که امام رازی را از همان دوران کودکی زیر نظر خود آموزش دهند؛ بنابراین فخر رازی علوم اولیه را تحت نظر شیخ ضیاءالدین پدر خود فرا گرفت.
پس از مدتی شیخ ضیاءالدین تصمیم می‌گیرد که امام رازی را برای فراگیری علوم مقدماتی به شاگردی کمال سمعانی سمنانی درآورد. پس از مدتی آموزش تحت نظر ایشان، امام رازی تصمیم می‌گیرد که به سمت مراغه حرکت کند. محمد جیلی در شهر مراغه مسئولیت آموزش فخر رازی را به عهده می‌گیرد و علوم حکمت و کلام را به او می‌آموزد.
ضیاءالدین عمر و همچنین محمود بن حسن حمصی از دیگر استادانی بودند که امام رازی در شهر مراغه به شاگردی آن‌ها پرداخت و علوم مختلفی را از آن‌ها آموخت. در سال‌های نوجوانی امام رازی علاقه خاصی به فلسفه و دانش فارابی و ابوعلی سینا پیدا می‌کند. او برای یادگیری این علوم به سمت شهر خراسان حرکت می‌کند. پس از این که در شهر خراسان دانشی که به آن علاقه داشت را فراگرفت، ماوراءالنهر را به عنوان مقصد بعدی خود انتخاب می‌کند.
زندگی شخصی فخر رازی
اطلاعات زیادی درباره همسر فخر رازی موجود نیست. اما در کتاب‌هایی که به زندگی نامه این فیلسوف بزرگ پرداخته‌اند، این گونه آمده است که ایشان پس از ازدواج صاحب پنج فرزند شدند. امام رازی دارای دو فرزند دختر و سه فرزند پسر بود. ضیاءالدین و شمس‌الدین نام دو تن از پسران امام رازی می‌باشد.
نگاهی به شخصیت اجتماعی این فیلسوف بزرگ
اکثر افرادی که فخر رازی را می‌شناختند، از او به عنوان خطیبی یاد می‌کردند که بسیار زبردست بود. اهالی خراسان علاقه بسیاری به او داشتند. آن‌ها با اشتیاق پای صحبت‌های امام رازی می‌نشستند و از او درباره امور مختلف می‌پرسیدند. علاوه بر محبوبیتی که امام رازی در میان مردم پیدا کرده بود، درباریان و همچنین شاهان نیز لطف و محبت خود را به او نشان می‌دادند. امام رازی در زمان زندگی‌اش برخلاف خیلی از فیلسوفان دیگر از ثروت و اعتبار زیادی بهره‌مند بود. او زندگی راحتی داشت و در تمام سال‌ها مورد احترام همه قشر از مردم بود.
علاوه بر همه فعالیت‌هایی که فخر رازی در علوم مختلف انجام می‌داد، همانند چهره‌های بزرگ و معروف دیگر در ادبیات نیز فعالیت می‌کرد. از امام رازی شعرهای زیبا و معروفی به جامانده که او آن‌ها را به زبان‌های عربی و فارسی سروده است. اغلب اشعاری که امام رازی می‌سرایید در قالب رباعی هستند. علاوه بر این آثار از امام رازی شرحی معروف نیز به جامانده است که او بر روی سقط الزند ابوالعلاء معری و همچنین نهج‌البلاغه امام علی (ع) نوشته است.
از ویژگی‌های معروف امام رازی می‌توان به داشتن اندیشه‌ای کاملاً مستقل در کنار داشتن ذهنی آزاد اشاره کرد. او در هنگام نوشتن تمام آثارش سعی می‌کرد هیچ مکتبی افکار و گفته‌های او را تحت تأثیر خودش قرار ندهد. اما با همه تلاش‌هایش در این زمینه به روشنی می‌توان مذهب اشعری را در سخنانش مشاهده کرد. علاوه بر این او یکی از پیروان سرسخت امام شافعی در فقه نیز بود.
سال‌های پایانی زندگی امام رازی
هنگامی که سال 606 هجری قمری سر رسید، در اولین روزهای این سال، بیماری سخت و طاقت‌فرسایی گریبان گیر فخر رازی شد. در آخر امام رازی نتوانست این بیماری را شکست دهد و توسط او مغلوب شد. عید فطر سال 606 هجری قمری در روز دوشنبه در حالی که فخر رازی تنها 62 سال داشت در شهر هرات چشمان خود را برای همیشه بر روی دنیا بست. در ادامه مروری خواهیم داشت از وصیتی که فخر رازی پس از مرگش به جا گذاشت. هم چنان همراه تیم دانشگاه کسب و کار بمانید.
مرور وصیت نامه علمی به جا مانده از فخر رازی
فخر رازی به وسیله برخی کتاب‌هایش مانند طبقات الطبا و یا طبقات الشافعیه سبکی به مخاطبین و خوانندگان خود می‌گوید که وصیت‌نامه‌ای را از خود به جا گذاشته است. او این وصیت نامه را به صورت علمی نوشته است. فخر رازی این وصیت نامه را حدود چند ماه قبل از مرگش زمانی که به بیماری سختی دچار شده بود نگارش کرد. او وصیت نامه‌اش را به یکی از شاگردانش که به او بسیار اعتماد داشت می‌سپارد.
ابوبکر ابراهیم بن ابی بکر بن علی اصفهانی نام همان شاگرد است. امام رازی در این وصیتی که برای آیندگان به جا گذاشته است از باورهای خود در بعضی حوزه‌ها سخن می‌گوید. همچنین او اعتقاداتش را در زمینه‌های مختلفی چون فلسفه، قرآن و دین نیز در این وصیت نامه بیان کرده است.
مروری بر آثاری که امام رازی از خود به جا گذاشت
فخر رازی در طول 62 سال زندگی‌اش آثار معروف بسیاری را از خود به جا گذاشت. او در مورد حوزه‌های علمی مختلفی کتاب نوشت. اکثر کتاب‌هایی که امام رازی نگارش کرده است به زبان عربی هستند؛ اما در تعدادی از آن‌ها نیز زبان فارسی را به کار برده است. در این قسمت لیستی بلند بالا از تعدادی از آثاری که از امام رازی به جامانده است برایتان آورده‌ایم. در انتها لازم است این نکته را بدانید که اکثر کتاب‌هایی که امام رازی نوشته است درباره موضوعاتی چون کلام، فقه و یا فلسفه هستند.
برخی از مهمترین آثار امام رازی
- مفاتیح‌الغیب (تفسیر کبیر) این کتاب که در ۱۲ جلد نوشته شده است و به عنوان کامل‌ترین تفسیر قرآنی شناخته می‌شود
- تفسیر القرآن الصغیر
- نهایة العقول
- المحصول فی علم الاصول
- المحصل افکار المتقدمین و المتاخرین من الحکما و المتکلمین
- الملخص فی الحکمه
- شرح عیون الحکمه
- مباحث المشرقیه
- لباب الاشاره فی شرح اشارات
- المطالب العالیه فی الحکمه
- الاربعین فی اصول الدین
- تنبیه الاشاره فی الاصول
- المعالم فی الاصلین
- سراج القلوب
- زبدة الافکار و عمدة النظار
- الجامع الکبیر فی الطب
- مناقب الامام الاعظم الشافعی
- تفسیر اسما الحسنی
- السر المکتوم فی مخاطبه الشمس و القمر و النجوم
- تاسیس التقدیس
- الرساله الکمالیه
- الطریقه فی الجدل
- شرح سقط الزند
- رساله فی السؤال
- منتخب تنکلوشا
- مباحث الوجود و العدم
- مباحث الجدل
- جواب القیلانی
از دیگر آثار امام رازی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- النبض
- شرح کلیات قانون ابن سینا
- تفسیر الفاتحه
- سوره البقره
- شرح الوجیز للغزالی
- الطریقه العلائیه فی الخلاف
- لوامع البینات فی شرح اسما ا… و صفاته
- فی ابطال القیاس. ناتمام
- شرح نهج البلاغه. ناتمام
- فضائل الصحابه الراشدین
- القضا و القدر
- رساله الحدوث
- اللطایف الغیاثیه
- شفا الغی من الخلاف
- الخلق و البعث
- الاخلاق
- الرساله الصاحبیه
- الرساله المجدیه
- عصمه الانبیا
- فی الرمل
- شرح مصادرات اقلیدس
- رساله فی الهندسه
- رساله نفثه المصدور
- رساله فی ذم الدنیا
- احکام الاحکام
- الریاض المونقه فی الملل و النحل
- زبده العلم فی الکلام
- تهذیب الدلایل و عیون المسائل
- تعجیز الافلاسفه
- البیان و البرهان فی رد علی اهل الزیغ و الطغیان
- شرح مفصل زمشخری
- المباحث العمادیه فی مطالب المعادیه
- نهایه الیجاز فی البیان
- الانارات فی شرح الاشارات
- ارشاد النظار الی لطایف الاسرار
- من الراس الی الخلق
- رساله فی النفس
- الاختیارات العلائیه فی التاثیرات المائیه
- مباحث الحدود
- الخمسین فی اصول الدین
- حدایق الازهار یا ستینی
- اجوبه المسائل البخاریه
- رساله فی النبوات
- تحصیل الحق الجوهر الفرد
- براهین النهائیه
- الاشربه
- الرعایه
چند رباعی معروف از فخر رازی
در این قسمت می‌خواهیم در کنار یکدیگر چند رباعی معروف از فخر رازی را بخوانیم.
رباعی زیر را امام رازی در کتاب مجالس النفائس حکمت در صفحه 322 سروده است:
ای دل ز غبار جهل اگر پاک شوی
تو روح مجردی بر افلاک شوی
عرش است نشیمن تو شرمت ناید
کآیی و مقیم توده ای خاک شوی؟
در زیر رباعی دیگری از امام رازی را می خوانیم:
هر جا که ز مهرت اثری افتاده ست
سودازده ای بر گذری افتاده ست
در وصل تو کی توان رسیدن کآنجا
هر جا که نهی پای سری افتاده ست
کلام آخر
بسیار خوشحالیم که تا پایان این مقاله تیم دانشگاه کسب و کار را همراهی کردید. در این مقاله در کنار یکدیگر نگاهی به زندگی خطیب معروف امام فخر رازی انداختیم و در پایان تعدادی از آثاری که این فیلسوف ایرانی از خود به جا گذاشته است را معرفی کردیم. فخرالدین محمّد بن عمر بن حسین رازى شافعى نام کامل او بود. امام فخر رازی را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین حکیمان و همچنین یکی از معروف‌ترین کسان که قرآن کریم را تفسیر کرده است می‌شناسند.
او یکی از نامدارترین متکلمان و همچنین مردان جامع الفنون در دین مبین اسلام است. فخر رازی در طول زندگی‌اش در حوزه‌های مختلفی علم اندوزی و فعالیت کرد. اما اکثر آثاری که از خود به جا گذاشت مربوط به سه حوزه اصلی فلسفه، کلام و فقه می‌باشد. علاوه بر این سه حوزه، او در موضوعات دیگری همچون خواب گزاری و یا طب نیز آثاری را نگارش کرده است. مفاتیح‌الغیب نام مشهورترین کتابی است که امام رازی تألیف کرده است. بسیاری از افراد این کتاب را با نام تفسیر کبیر امام فخر رازی نیز می‌شناسند. مفاتیح‌الغیب یکی از مفصل‌ترین و کامل‌ترین تفسیرهایی است که درباره قرآن حکیم نوشته شده است.
آیا با رباعیات فخر رازی آشنایی داشتید؟ کدام بخش از زندگی این خطیب بزرگ ایرانی برای شما الهام بخش بود؟
