احمد شاملو یکی از پرکارترین شاعران ایرانی است. او در دوران زندگی خود حدود بیست دفتر شعر نوشت و رمان و داستان‌های متعددی را به زبان فارسی ترجمه کرد. شاملو تاثیرات شگرفی بر فرهنگ و ادبیات فارسی گذاشت تا جایی که عده‌ای او را حافظ معاصر نامیدند.
دکتر ضیاء موحد که از استادان دانشگاه و شاعران برجسته ایران است در مقاله‌ای مدعی شد که پس از حافظ، شاعری به توانمندی و مهارت احمد شاملو وجود ندارد. این سخن چه درست و چه غلط، اهمیت والای او در ادبیات را نمایش می‌دهد. اما چه عواملی او را به این درجه از بزرگی رساند؟ ما در این مقاله از دانشگاه کسب و کار به شرح زندگی این شاعر و دلایل اهمیت او در ایران می‌پردازیم.
زندگینامه احمد شاملو
احمد شاملو متخلص به بامداد در 21 آذر سال 1304 در تهران متولد شد. پدر او که حیدر نام داشت، افسر ارتش رضاشاه بود و اصلیتش به روستای شاملو در بیست کیلومتری تبریز می‌رسید. مادر او، کوکب، یکی از مهاجران قفقازی بود که در دوران انقلاب بلشویکی 1917 روسیه، به همراه خانواده‌اش به ایران پناهنده شده بود.
از آن‌جا که پدر احمد افسر ارتش و مدام در ماموریت و سفر بود، سال‌های کودکی شاملو در شهرهایی چون رشت، اصفهان، آبادان و شیراز گذشت. آن‌ها حتی اندکی بعد از به دنیا آمدن احمد به رشت رفتند و همین سفر موجب شد که محل تولد او در شناسنامه‌اش را به اشتباه “رشت” بنویسند. این موضوع بعدها گمان‌های متفاوتی درباره اصالت شاملو ایجاد کرد.
روزهای پر از پریشانی و استرس کودکی
احمد شاملو به دلیل ماموریت‌های متعدد پدر، دوران دبستان را در شهرهای مختلفی مانند زاهداش، خاش، بیرجند و مشهد گذراند. سپس تحصیلات دبیرستان را در تهران، گرگان و بیرجند طی کرد و به شوق خواندن زبان آلمانی، در مقطع اول هنرستان صنعتی ایران و آلمان ثبت‌نام کرد. او از همان دوران به ادبیات و فرهنگ‌نویسی علاقه داشت و در سن دوازده سالگی، ثبت لغات متداولی که عامه مردم استفاده می‌کنند و در فرهنگ‌نامه‌ها وجود ندارد را آغاز کرد.
شاملو معتقد بود که دوران کودکی و نوجوانی‌اش تاثیرات نامناسبی بر روحیه او گذاشت. او بی‌ثباتی و نقل‌مکان خانواده از شهری به شهر دیگر را “روزگار دربه‌دری” می‌خواند و می‌گفت:” کودکی من پر از پریشانی و استرس بود. من هرگز حاضر نیستم به گذشته برگردم و آن روزها را دوباره تجربه کنم.”
درگیری احمد شاملو با سیاست
شاملو در دوران دبیرستان، دو بار اسیر زندان و درگیری‌های سیاسی شد. در سال 1320 که شاملو پانزده سال داشت، برای فعالیت‌های شغلی پدر به گرگان مهاجرت کردند. آن روزها ایران درگیر جنگ جهانی دوم و ورود متفقین به کشور بود. شاملو تحت‌تأثیر اعمال خرابکارانه متقین در ایران و ظلم و ستم‌های بی‌شمار آن‌ها، در فعالیت‌های سیاسی ضدمتفقین در شمال کشور شرکت کرد. مدتی بعد مورد پیگیری قرار گرفت و سرانجام در تهران دستگیر و به بازداشتگاه سیاسی شهربانی منتقل شد.
او مدتی در زندان شوروی شهر رشت زندانی بود تا این که آزاد شد و به همراه خانواده به شهر ارومیه رفت. اما شانس با شاملو یار نبود؛ با قدرت گرفتن حزب دموکرات آذربایجان، احمد و پدرش دستگیر شدند و حتی دو ساعت تمام در مقابل جوخه آتش قرار گرفتند.
ترک تحصیل و ورود به دنیای فعالیت فرهنگی
هنگامی که بی‌گناهی این دو نفر ثابت شد، به تهران بازگشتند. شاملو پس از این اتفاق تصمیم گرفت برای همیشه ترک تحصیل کند و به فروش کتاب و فعالیت‌های فرهنگی بپردازد. او در این مدت به سرودن شعر و ترجمه‌ی گاه و بی‌گاه آثاری کوتاه پرداخت که دردسر دوباره‌ای برایش ایجاد کردند.
در سال 1322 پس از کودتای 28 مرداد، شعر آهن‌ها و احساس، تعدادی از داستان‌های کوتاهش و ترجمه طلا در لجن و مردی با قلب سنگی، به دست پلیس سوزانده و نابود شد. شاملو مدتی متواری شد تا این که در چاپخانه روزنامه اطلاعات دستگیر و به عنوان زندانی سیاسی به زندان قصر منتقل شد. او در دوران زندان نگارش کتاب “دستور زبان” و چند قصه را آغاز کرد تا این که یک سال بعد در زمستان 1323 از زندان آغاز شد.
آشنایی با نیما یوشیج
احمد شاملو را برجسته‌ترین وارث شعری نیما یوشیج می‌دانند. او در سال 1325 اتفاقی تصویری از نیما را در روزنامه می‌بیند، آدرس خانه‌اش را پیدا می‌کند و به آن‌جا می‌رود. شاملو از او می‌خواهد که شاگردش شود و یوشیج به گفته‌ی خود، سادگی و صداقتی در احمد می‌بیند که قبول می‌کند. کم‌کم ارتباط خانوادگی و عاطفی بین این دو شکل می‌گیرد و نیما مانند استاد راهنما، راه و چاه را به او نشان می‌دهد و به انتقاد و توصیه‌هایی درباره اشعارش می‌پردازد. شاملو عقیده دارد دیدگاه و نحوه سرودن شعر را از نیما فراگرفته و پس از آن توانسته به خوبی شعر بسراید و مجموعه شعرهای مشهورش را منتشر کند.
ازدواج‌های ناموفق احمد شاملو
شاملو در سال 1326 و در سن 22 سالگی با زنی به نام اشرف الملوک اسلامیه ازدواج کرد. این ازدواج با چهار فرزند با نام‌های سیاوش، سامان، سیروس و ساقی به جدایی رسید. شاملو چند سال بعد در سال 1336 با همسر دومش، طوسی حائری آشنا شد. آن‌ها در اندک مدتی ازدواج کردند. هر چند این وصلت نیز به سرانجام نرسید و پس از چهار سال به طلاق انجامید.
آیدا؛ خداوندگار دنیای شاملو
شاملو در اثر مشکلات عاطفی و بحران‌هایی که پس از طلاق گرفتار آن بود، مدتی دچار توقف فعالیت شد. تا آن که در 14 فروردین 1341 با آیدا سرکیسیان که فرهنگ نویس ارمنی تباری در ایران بود، آشنا می‌شود. این آشنایی تاثیرات بسیاری بر زندگی شاملو می‌گذارد. او دلبستگی عاطفی شدیدی به آیدا پیدا می‌کند و پس از مدت‌ها به سرودن شعر برمی‌گردد.
در این مدت مجموعه اشعار” آیدا: درخت، خنجر، خاطره “، “لحظه‌ها و همیشه” و” آیدا در آینه ” را منتشر می‌کند. آن‌ها در فروردین 1343 با هم ازدواج می‌کنند و ماه‌های اول زندگی خود را به مازندران می‌روند. این ازدواج تا پایان عمر شاملو ادامه می‌یابد.
سفر برای درمان بیماری
شاملو پس از آن که دچار بیماری آرتروز می‌شود، برای درمان آن در سال 1351 به پاریس می‌رود. او در بین سال‌های 51 تا 70 برای انجام فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی یا طی کردن روند معالجه بارها به کشورهای مختلف سفر کرد.
احمد شاملو در همین دوران مدتی به سرپرستی پژوهشکده دانشگاه بوعلی سینای همدان منصوب می‌شود؛ اما اندکی بعد در اعتراض به برخی از اقدامات حکومت پهلوی ایران را به مقصد ایتالیا ترک کرده و از آن‌جا به آمریکا می‌رود. در بوستون دو عمل جراحی مهم روی گردن او انجام می‌شود و سرانجام در سال 1370 بعد از یک و نیم سال دوری به ایران بازمی‌گردد.
سال‌های پایانی زندگی احمد شاملو
چند سال پایان زندگی شاملو در بیماری و انزوا گذشت. او به دلیل انتشار مقالات و اشعار سیاسی، اجازه فعالیت‌های فرهنگی و ادبی را نداشت و برخی از آثارش مانند “کتاب کوچه” توقیف شده بود. او سخت گرفتار آرتروز و دیابت بود تا جایی که در 26 اردیبهشت 1376 به دلیل تشدید دیابت، پای راست او را از زانو قطع کردند. این اتفاق او را بیش از گذشته به گوشه‌نشینی و انزوا کشاند. احمد شاملو پس از تحمل چند سال بیماری، در دوم مرداد سال 1379 در خانه‌اش در البرز کرج درگذشت.
مقبره شاملو کجاست؟
پیکر احمد شاملو در امامزاده طاهر کرج در نزدیکی مزار هوشنگ گلشیری و محمد مختاری به خاک سپرده شد. پیام‌های تسلیت متعددی از سوی انجمن‌های آمریکا، سوئد و آلمان ارسال شد و هزاران نفر از دوستداران ادبیات ایران به سوگ او نشستند. شاملو با وجود محبوبیت فراوانی که در میان اهل ادب داشت، مورد بی‌مهری حکومت قرار گرفت.
مراسم سالگرد او بارها به دست نیروهای امنیتی به هم خورد و حتی سنگ مزارش چندین بار توسط افرادی ناشناس تخریب شد. این اقدامات همچنان ادامه دارد تا جایی که کانون نویسندگان ایران به خانواده شاملو توصیه کرد که هیچ اقدامی برای بازسازی سنگ گور او انجام ندهند…!
فعالیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای احمد شاملو
سرودن شعر
شاملو از کودکی و نوجوانی به شعر و ادبیات علاقه داشت. فعالیت او در این حوزه از سال 1326 با انتشار دفتری به نام “آهنگ‌های فراموش شده” آغاز می‌شود. این دفتر تنها مجموعه اشعار شاملو است که در قالب سنتی و موزون سروده شده بود. او چندسال بعد مجموعه‌ای با نام “قطع‌نامه” منتشر و فرم جدیدی از شعر را پایه‌گذاری می‌کند. این فرم تازه، مدتی بعد با انتشار مجموعه اشعار “هوای تازه” که قالب‌ها و نوآوری‌های متفاوتی را شامل می‌شد، تثبیت می‌شود. او در سال 1339 دفتر تازه‌ای به نام “باغ آینه” نوشت و منتشر کرد. این مجموعه، معروف‌ترین ترانه‌های عامیانه شاملو را در برمی‌گرفت.
بسیاری از منتقدان ادبی عقیده دارند که شاملو پس از نیما یوشیج، بیشترین تاثیر را بر شاعران معاصر گذاشت و سبک و مضامین شعری آنان را متحول کرد. بنابراین حوزه ادبیات و شعر، عرصه هنرنمایی و فعالیت‌های برجسته احمد شاملو بود.
روزنامه نگاری
احمد شاملو به نشریات و روزنامه‌ها نیز علاقه‌مند بود. او به صورت حرفه‌ای به کار تولید محتوا می‌پرداخت؛ حتی پس از ممنوعیت مجوز فعالیت‌هایش، چند باری به خارج از کشور سفر کرد تا مطالبی را در نشریات ایرانی – بین‌المللی منتشر کند. او در سال 1339 سردبیری هفته‌نامه فردوسی را برعهده گرفت و با تغییراتی در مطالب و قطع آن، محبوبیت آن را در میان مردم افزایش داد.
سپس در سال 1340 با همکاری محسن هشترودی، 25 شماره از هفته‌نامه‌ی “کتاب هفته” که از نشریات محبوب دهه چهل بود را منتشر کرد. شاملو از سال 1346 تا 1348 سردبیر نشریه‌ی خوشه می‌شود. این نشریه که به موضوعات ادبی می‌پرداخت، توسط ساواک تعطیل شد. او مدتی بعد سردبیری هفته نامه “کتاب جمعه” را برعهده می‌گیرد که آن هم پس از 36 شماره توقیف و تعطیل می‌شود.
فرهنگ نویسی
شاملو علاقه زیادی به فرهنگ‌نامه‌ها داشت و چنان چه گفته شد در نوجوانی به ثبت اصطلاحات متداول عامیانه پرداخت. او همین علاقه را در بزرگسالی دنبال کرد و با همکاری همسرش، آیدا سرکیسیان، کتاب کوچه را نوشت. این کتاب دایرة‌المعارفی چند جلدی از فرهنگ عامیانه مردم است و شامل اصطلاحات، تعبیرات و ضرب‌المثل‌های فارسی می‌باشد. نخستین جلد آن در سال 1356 توسط نشر مازیار منتشر شد و تاکنون 11 جلد آن به چاپ رسیده است. کتاب کوچه جامع‌ترین دایرة‌المعارف فرهنگ و زبان عامیانه ایران است.
مترجمی
درباره ترجمه‌های شاملو نظرات ضد و نقیضی وجود دارد. عده بسیاری معتقدند احمد شاملو مهارت چندانی در ترجمه نداشت و بدون رعایت زبان و لحن نویسنده، تمام کتاب‌ها را به لحن خودش برمی‌گرداند. علاوه بر آن، گاه در برخی از کتاب‌هایش جملاتی را بدون معنا کردن رها کرده است؛ این ویژگی در رمان “مرگ کسب و کار من است” که توسط او ترجمه شده، مشخص است. با این حال شاملو نویسنده‌ها و آثار خوبی را به جامعه ایرانی معرفی کرد. برخی از مهم‌ترین ترجمه‌های او عبارتند از:
•رمان پابرهنه‌ها اثر زاخاریا استانکو
•کتاب مشهور شازده کوچولو که بارها توسط مترجم‌های مختلف به فارسی برگردانده شد
•سه نمایشنامه: عروسی خون، یرما، خانه‌ی برناردا آلبا اثر فدریکو گارسیا لورکا
•کتاب اسطوره‌ای گیلگمش که قدیمی‌ترین داستان نوشته‌شده در جهان است
•مرگ کسب و کار من است اثر روبر مرل که شرح زندگی یکی از افسران نازیِ حاضر در اردوگاه آشویتس است
سینما و مستند
فعالیت‌های سینمایی احمد شاملو از سال 1338 با تهیه مستند سیستان و بلوچستان برای شرکت ایتال کنسولت آغاز شد. او بیشتر به نوشتن فیلمنامه و دیالوگ‌ها علاقه داشت و در سال 1343 فیلمنامه “بن‌بست” و در 1345 “فرار از حقیقت” را به کارگردانی ناصر ملک مطیعی نوشت. شاملو پس از انقلاب، داستانی به نام “میراث شوم” با موضوع نهضت آزادی طلبانه آذربایجان نوشت و در اختیار مسعود کیمیایی قرار داد. متاسفانه این فیلمنامه هرگز از وزارت ارشاد مجوز پخش نگرفت و تولید نشد!
فعالیت‌های بین‌المللی شاملو در سال‌های مختلف
- حضور در دانشگاه رم برای کنگره جهانی نظامی گنجوی در سال 1354
- شرکت در گردهمایی ادبیاتِ امروز خاورمیانه به دعوت انجمن قلم آمریکا و دانشگاه پرینستون در سال 1355
- سخنرانی در دانشگاه‌های هاروارد، ام آی تی و برکلی در اعتراض به سیاست‌های حکومت پهلوی در سال‌های 55 و 56
- سفر به بریتانیا در سال 1357 پس از چند ماه تلاش برای انتشار هفته‌نامه در ایران و سردبیری 14 نسخه از هفته نامه‌ی ایرانشهر در لندن
- اجرای شب شعر به دعوت ایرانیان مقیم سوئد در استکهلم
- سخنرانی با موضوعات “مفاهیم رندی در غزل حافظ” و “آسیب پذیری‌های حقیقت” در دانشگاه برکلی آمریکا در سال 1369 که واکنش‌های متعددی در داخل و خارج ایران در پی داشت
موضوعات شعری احمد شاملو
سیاست
شاملو در دورانی زندگی کرد که خفقان و استبداد بر جامعه حاکم بود و افراد بسیاری با سخن‌گفتن و اعتراض به حبس و اعدام محکوم می‌شدند. او پس از آزادی از زندان، شعر را وسیله‌ای برای بیان عقاید آزادی‌خواهی، وطن پرستی، نفی جنگ و نوع‌دوستی قرار داد. او با استفاده از قالب حماسی اشعار متعددی سرود و در آن‌ها از افکار و احساسات خود سخن گفت:
باش تا نفرین دوزخ از تو چه سازد
که مادران سیاهپوش / داغداران زیباترین فرزندان آفتاب و باد
هنوز از سجاده‌ها / سر برنگرفته‌اند…
مضامین اجتماعی و اسطوره‌ای
اشعار شاملو در این موضوع از تنوع زیادی برخوردار است. او از تجربیات اجتماعی حال و گذشته می‌گوید و به زندگی روزمره توجه می‌کند. احمد پیش از آن‌که با آیدا آشنا شود، اشعاری در حوزه اجتماع می‌سرود که سرشار از ناامیدی، خستگی و تاریکی بود.
یکی دیگر از ویژگی‌های اشعار احمد شاملو، استفاده از اسطوره‌هایی همچون بودا، مسیح، آدم و حوا، شیطان، هابیل و قابیل، سیاوش، اسفندیار و… در آثارش است. از نمونه‌های زیبای شعر او در این مضمون، “مرگ ناصری” است که داستان مصلوب شدن حضرت مسیح را بیان می‌کند:
(شتاب کُن ناصری، شتاب کن)
از رحمتی که در جان خویش یافت
سبک شد و چنان قوئی مغرور / در زلالی خویشتن نگریست
عشق
احمد شاملو پس از آشنایی با آیدا به سرودن اشعار عاشقانه روی می‌آورد و شعرهایی می‌گوید که سرشار از عواطف و احساسات هستند. بیشتر این اشعار در قالب نو و نیمایی سروده شده و به نثر، نزدیکی بیشتری دارند. علاوه بر این، مجموعه‌ای از نامه‌های عاشقانه احمد شاملو به آیدا وجود دارد که خواندن آن برای شناخت بیشتر او و احساسات صادقانه‌اش بدون لطف نیست. این مجموعه با عنوان “مثل خون در رگ‌های من” و در نشر چشمه چاپ شده است.
چه بی‌تابانه می‌خواهمت / ای دوری‌ات آزمون تلخ زنده به گوری
بر پشت سمندی / گویی، نو زین
که قرارش نیست
و فاصله / تجربه‌ای بیهوده ست…
سخن پایانی
سال‌هاست که آثار شاملو خوانده می‌شود و توسط منتقدان ایرانی و خارجی و دانشجویان مورد بررسی قرار می‌گیرد. احمد شاملو یکی از بزرگترین شاعران معاصر ایران بود. او به سبک نیمایی شعر می‌سرود و در اشعارش از مضامین سیاسی، اجتماعی، اسطوره‌های کهن و احساسات بشری سخن می‌گفت. شاملو از نثر کهن فارسی، آرایه‌های ادبی، نماد و حس‌آمیزی‌های متعددی در اشعارش استفاده می‌کرد. پس از شاملو کمتر شاعری توانست به جایگاهش در ادبیات فارسی دست یابد و نام و آوازه‌ای چون او پیدا کند.
چنان چه در این مقاله مطالعه کرده‌اید، زندگی او پر از فراز و نشیب و حوادث مختلف بود. نظر شما درباره این شاعر بزرگ چیست؟ زیباترین شعری که از او خوانده‌اید را با ما به اشتراک بگذارید.
