شیخ محمود شبستری عارف و شاعر بلند مرتبه ایرانی، توانست با بر جای گذاشتن اثر گلشن راز، رنگ و بویی تازه به ادبیات فارسی بدهد. آثار او بخصوص گلشن راز طرفداران زیادی در سراسر دنیا پیدا کرد و به همین علت به چند زبان زنده دنیا ترجمه شد. این کتاب با اینکه حجم و تعداد صفحات کمی دارد، عمیق‌ترین مفاهیم عرفانی در آن بیان شده است. از زندگی شیخ محمود شبستری متاسفانه اطلاعات زیادی در دسترس نیست. با این حال دانشگاه کسب و کار تمام تلاشش را می‌کند تا زندگینامه این نابغه عارف را به سرآغاز قطعه شعری از گلشن راز برای شما بازگو کند.
به نام آن که جان را فکرت آموخت
چراغ دل به نور جان بر افروخت
ز فضلش هر دو عالم گشت روشن
ز فیضش خاک آدم گشت گلشن
از کودکی تا جوانی محمود شبستری
شیخ محمود شبستری با نام کامل ( سعدالدین محمودبن امین الدین عبدالکریم بن یحیی شبستری) ملقب به سعدالدین و یا نجم الدین، در سال 687 هجری قمری در شبستر یکی از روستاهای نزدیک تبریز به دنیا آمد. پدر او عبدالکریم بن یحیی شبستری نام داشت. در زمان تولد او گیخاتو خان (پنجمین پادشاه قوم ایلخانان) بر تخت سلطنت حکمرانی می‌کرد. در اوایل زندگی محمود شبستری، تبریز درگیر جنگ با مغول شد و این نابسامانی آسایش مردم تبریز را مختل کرد. پس از گذشت مدتی از جنگ صبر محمود شبستری به اتمام رسید و قصد مهاجرت به کرمان کرد. پس از چند سال زندگی در کرمان او تصمیم به ازدواج گرفت و حاصل این ازدواج یک پسر به نام عبدالله بود(به گفته برخی از اساتید عبدالله در علوم زیادی از جمله ریاضی نبوغ خاصی داشت).
مهاجرت محمود شبستری به کشورهای خارجی
شبستری پس از سیراب شدن از علما و عارفان ایرانی قصد سفر به کشورهای خارجی دیگر جهت بالا بردن سطح دانش خود کرد. همانگونه که در یکی از آثارش مشخص است:
مدتی من ز عمر خویش مدید صرف کردم به دانش توحید
در سفرها به مصر و شام و حجاز کردم ای دوست روز و شب تک و تاز
سال و مه هم چو دهر می گشتم ده ده و شهر شهر می گشتم
گاهی از مه چراغ می‌کردم گاه دور چراغ می خوردم
علم و مشایخ این من بس که دیدم به هر نواحی من
جمع کردم بسی کلام غریب کردم آنگه مصنفات عجیب
او به شهرهای حجاز، شام و مصر جهت آموختن علم توحید سفر کرد و در این راه سختی‌های فراوانی را متحمل شد. محمود شبستری به صورت خستگی ناپذیر به دنبال علم آموزی بود. علمای ایرانی او را چه در زمینه عرفان و چه در تاریخ ادبیات شخصیتی تکرار نشدنی دانسته‌اند.
عمر کوتاه اما پرثمر شبستری
زندگی فرصت زیادی به محمود شبستری نداد ولی محمود در عمر کوتاه خود توانست به بالاترین درجات علمی و عرفانی برسد. در سن جوانی توانسته بود به درجه‌ای از عرفان برسد که علمای مشهور هم دوره او برای حل مسائل عرفانی نزد او می رفتند. او بخاطر جایگاهی که داشت در همه محافل علما، شعرا، عارفان و فیلسوفان دعوت می‌شد و به سوالات حاضرین پاسخ می‌داد. محمود شبستری آثار زیبایی از خود به جا گذاشت که اکنون در جایگاهی بلند در ادبیات فارسی قرار دارند.
آثار محمود شبستری
آثار شبستری را می‌توان به دو دسته منظوم و منثور تقسیم بندی کرد. گلشن راز و سعادت نامه جزو آثار منظوم و حق الیقین، مراه المحققین و شاهد نامه جزو آثار منثور به حساب می‌آیند.
(منظور از آثار منثور آثاری است که سطرهای آن به دلخواه خود شخص چیده می‌شود و هیچ قاعده و قانونی جهت چینش سطرها نیست. ولی آثار منظور برعکس منثورها هستند و سطرهای آن با نظم و قانون خاصی چیده می‌شوند.)
سایر آثار او شامل کنز الحقایق، ازهار گلشن، جام جهان نما، رساله احدیث، شرح و تفسیر اسماء الله تعالی و ترجمه منهاج العابدین می‌باشد.
بررسی اثر گلشن راز
گلشن راز یکی از یادگاری‌های بجا مانده از ادبیات کهن عرفانی می‌باشد. در این اثر اندیشه‌های عرفانی و صوفیانه شبستری با شور و شوق و به صورت روان و خوانا بیان شده است. کتاب گلشن راز ابتدا کاملا ساده و بدون آرایه سروده شده و سپس رفته رفته از بیت‌های 110 به بعد رنگ و بوی شعر به خود می‌گیرد. شیخ محمود شبستری این اثر را جهت پاسخ به 17 پرسش امیر حسن حسینی هروی یکی از صوفیان معروف سرود که شامل 993 بیت می‌باشد. این کتاب به چهار زبان اردو، آلمانی، انگلیسی و ترکی ترجمه شده است. این اثر، یکی از مهم‌ترین آثار ادبی می‌باشد که بر آثار و اندیشه‌های عرفانی بعد از خود تاثیر زیادی گذاشته است. همچنین از گلشن راز می‌توان مبانی عرفان ایرانی در قرن‌های 7 و 8 را به صورتی روان آموخت.
در این اثر شبستری از سه راه فلسفه، علم کلام و عرفان قصد دارد تفکرات حکیمان را از یک طرف با سخنان افراد دین و از طریق دیگر با یافته‌های شهودی و معارف ذوقی اندیشندگان شرقی و همچنین عارفان هماهنگ سازد و سبکی خلاصه شده به نام (علم دقایق ) را فراهم آورد. عرفانی که محمود شبستری در اثر گلشن راز استفاده کرده بیان کننده عبارت از جز به کل و مشاهده چگونگی ظهور کل از جزئیات می‌باشد. تفکری که شبستری از آن در اثر گلشن راز استفاده کرده در واقع بیان کننده این است که برای درک حق لازم نیست از استدلال و منطق استفاده و یا حتی قائده و یا قانون خاصی را رعایت کنیم، بلکه کافی است برای درک حق، اول باطل را درک کرد و همچنین برای رسیدن به باطن باید از صورت گذشت(مثال ساده جهت تفهیم، برای درک روشنایی باید اول تاریکی را فهمید).
شهرت جهانی شیخ محمود شبستری
خلق آثار خاص و تکرار نشدنی محمود شبستنی باعث شد تا صدها سال بعد شهرتی جهانی پیدا کند و همچنین سبک تفکرش باعث شد یونسکو سال‌های 2016 و 2017 را به نام او ثبت کند. امواج اندیشه‌های محمود شبستری به مرز و بوم خودش قانع نبود و سرزمین‌های دیگر را هم فتح کرد. همچنین علاقمندان به حقیقت را در اندیشه‌هایش فرو برد.
اثر حق الیقین شبستری
کتاب حق الیقین شبستری شامل 8 باب و درباره عرفان نظری است. در واقع عرفان نظری جنبه معرفتی و تعقلی عرفان است و همینطور چیزی که عارف از حقایق غیبی و باطنی درک کرده را به زبان علم و عقل بیان می کند. نسخه‌های اولیه حق الیقین متعلق به قرن 11 می‌باشد. حق الیقین نثری پیچیده به همراه اصطلاحات عرفانی و فلسفی دارد. حق الیقین در عالم عرفان جزو بالاترین درجه در مراتب سه گانه یقین (حق الیقین، عین الیقین و علم الیقین) در عرفان اسلامی می‌باشد.
در مرحله حق الیقین، انسان به درجه‌ای از اخلاص و پاکی می‌رسد که می‌تواند حضور خدا را در هر لحظه از زمان حس کند، با او ارتباط بگیرد و در همه چیز نشانه‌ای از وجود خداوند را ببیند. این نوع یقین تنها ویژه بندگان مقرب خدا می‌باشد.
بررسی اثر سعادت نامه
این مثنوی شامل 1571 بیت است که دارای حکایت و تمثیلات و همینطور شرح حال پنج عارف تبریزی که در قرن ۶ می‌زیستند می‌باشد. سبک آن هم وزن و شبیه به سبک حدیقه الحقیقه حکیم سنایی می‌باشد. سعادت نامه تقریبا 567 بیت طولانی‌تر از گلشن راز دارد. این اثر منظومه‌ای در زمینه مسائل کلامی است که شیخ محمود با مطرح کردن مباحث اهل کلام و نقد نظر بعضی از متفکران و متکلمان و به رسم عارفان درباره هر موضوع کتاب با عناوین علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین بحث می‌کند. همچنین در بیان هر مطلب در سعادت نامه به جست و جوی آیات قرآنی و احادیث بزرگان برای اثبات حقیقت مطلب پرداخته است.
در ابتدا شیخ محمود شبستری قصد داشت سعادت نامه را در هشت باب گردآوری کند؛ ولی پس از سرودن چهار باب از ادامه دادن منصرف می‌شود و پایان کتاب را با چند بیت اعلام می‌کند که شامل ابیات زیر است:
حالیا در کشم عنان سخن
زانکه بی حد بود بیان سخن
همه را خوی خوب عادت باد
جمله را ختم بر سعادت باد
به همین دلیل هیچ یک از نسخه‌های موجود در بازار بیش از یک مقدمه و 4 باب ندارند. شیخ محمود شبستری در مقدمه پس از حمد خدا، نظم کتاب و وجه تسمیه آن را بیان می‌کند. باب اول درباره معرفت ذات واجب الوجود، باب دوم درباره صفات الهی، باب سوم درباره بررسی اسماء خداوند و باب آخر درباره فعال تعالی و معرفت نفس ناطقه می‌باشد.
شیخ محمود شبستری نزد چه کسانی علم و دین آموخت؟
با تحلیل کردن اشعار شبستری می‌توان این را متوجه شد که او از مریدان و شاگردان بهاءالدین یعقوبی تبریزی و همینطور امین الدوله می‌باشد. همچنین شیخ محمود شبستری پیرو مذهب سنت شد و جزو افرادی قرار گرفت که اعتقاد به عقاید اشعریان داشت.
(اشاعره به کسانی می‌گویند که طرفدار پیرو ابولحسن علی بن اسماعیل اشعری می‌باشند و در اصل اشاعره به سنت گرایان و یا اهل سنت می‌گویند. این افراد بر قرآن و سنت تاکید زیادی دارند و نقل را بر عقل ترجیح می‌دهند.)
پایان زندگی شیخ محمود شبستری
محمود شبستری پس از سال‌ها گشت و گذار خارج از تبریز، تصمیم بازگشت به تبریز گرفت. شبستری در طول عمرش تمام تلاش خود را در راه شناخت خدا و علم آموزی کرد و توانست در جوانی جزو بنده‌های مقرب الهی شود. ولی زندگی مجال زیادی برای تجربه کردن به او نداد و در انتها شیخ محمود شبستری در سال 720 هجری قمری خانواده و طرفدارانش را ترک کرد و آن‌ها را از نعمت حضور و وجودش برای همیشه محروم کرد. آرامگاه ابدی شیخ محمود در شبستر و در باغچه گلشن راز در کنار استاد خویش بهاءالدین یعقوبی تبریزی می‌باشد.
سخن آخر
ادبیات فارسی یکی از زیباترین و پر مفهوم‌ترین ادبیات جهانی است که طرفداران خاص خودش را در سراسر جهان دارد. گوته این باور را داشت که ادبیات فارسی یکی از 4 ارکان ادبیات بشر است. علت زیبایی ادبیات فارسی، حضور رد پای نویسندگان، شعرا و عارفان بسیار با استعدادی است که در قرون مختلف پا به عرصه زندگی گذاشتن و قطعه‌ای از پازل تاریخ ادبیات فارسی را ساختند. یکی از این عرفای خوش ذوق و با علم، شیخ محمود شبستری بود که از آثار مشهور به جا مانده از او گلشن راز می‌باشد. او توانست با این اثر، انقلابی در ادبیات عرفانی ایجاد کند.
کنجکاویم بدانم برای اولین بار چه حسی با خواندن ابیات شیخ محمود شبستری داشتید؟
و کدام بخش از این زندگی نامه که در دانشگاه کسب و کار مطالعه کردید نظر شما را بیشتر به خودش جلب کرد؟
ممنون که تا اینجا همراه دانشگاه کسب و کار بودید. این مقاله را با بخشی از سوالی که شیخ هروی راجع به «تفکر» از شیخ محمود شبستری پرسید به پایان می‌رسانیم:
سوال:
نخست از فکر خویشم در تحیر
چه چیز است آنکه گویندش تفکر
چه بود آغاز فکرت را نشانی
سرانجام تفکر را چه خوانی
پاسخ:
مرا گفتی بگو چبود تفکر
کز این معنی بماندم در تحیر
تفکر رفتن از باطل سوی حق
به جز اندر بدیدن کل مطلق
حکیمان کاندر این کردند تصنیف
چنین گفتند در هنگام تعریف
که چون حاصل شود در دل تصور
نخستین نام وی باشد تذکر
وز او چون بگذری هنگام فکرت
بود نام وی اندر عرف عبرت
تصور کان بود بهر تدبر
به نزد اهل عقل آمد تفکر
