وسواس فکری چیست و چرا ایجاد می‌شود؟ + موثرترین روش‌ها برای درمان آن

همه ما گاهی اوقات افکار مزاحم و ناخواسته را تجربه می‌کنیم. شاید در آستانه‌ یک امتحان مهم، مدام به احتمال شکست فکر کنید، یا هنگام ترک خانه، بارها چک کنید که آیا اجاق گاز خاموش است یا نه. این افکار گذرا، بخشی طبیعی از زندگی انسان هستند. اما وقتی این افکار از کنترل خارج شوند، به یک زندان ذهنی تبدیل شده‌‌ و زندگی روزمره را مختل کنند، پای وسواس فکری به میان می‌آید.

وسواس فکری یک اختلال اضطرابی جدی است که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. در این مقاله‌ از دانشگاه کسب و کار به بررسی جامع این اختلال می‌پردازیم و دلایل ایجاد آن، علائم و راهکارهای درمان آن را بیان می‌کنیم. پس تا پایان مقاله همراه ما باشید تا با این بیماری آزاردهنده آشنا شوید و از شکل‌گیری آن جلوگیری کنید.

وسواس فکری چیست؟

وسواس فکری (Obsessions) به افکار، تصاویر ذهنی یا انگیزه‌های ناخواسته و تکرارشونده‌ گفته می‌شود که به طور ناگهانی و ناخوانده به ذهن فرد هجوم می‌آورند.

این افکار، اغلب مزاحم، ناخوشایند، اضطراب‌آور و غیرمنطقی هستند و فرد تلاش زیادی برای نادیده گرفتن‌، سرکوب یا خنثی کردن‌‌ آن‌ها انجام می‌دهد. اما هر چه بیشتر تلاش کند، افکار وسواسی بیشتر و قوی‌تر به ذهن بازمی‌گردند؛ گویی ذهنش به یک صفحه گرامافون گیر کرده‌‌ تبدیل شده‌‌ و یک آهنگ آزاردهنده را بارها و بارها پخش می‌کند.

انواع اختلال وسواس فکری عملی

افکار وسواسی در این اختلال، طیف گسترده‌ای دارند و می‌توانند حول محور موضوعات مختلفی شکل بگیرند، از جمله:

• ترس از آلودگی و بیماری: وسواس شستشو، ترس از میکروب‌ها، آلودگی با مواد شیمیایی، و بیماری‌های مختلف.
• ترس از آسیب رساندن به خود یا دیگران: افکار خشونت‌آمیز، ترس از صدمه زدن‌‌ به عزیزان، و مسئولیت‌پذیری بیش از حد در قبال امنیت دیگران.
• نیاز به نظم و تقارن: وسواس نظم و ترتیب، نیاز به چیدمان اشیاء به صورت خاص، تقارن و قرینگی وسایل و ترس از بی‌نظمی و نامرتبی.
• افکار جنسی یا مذهبی نامناسب: افکار ناخواسته جنسی، افکار کفرآمیز، و تردیدهای مذهبی وسواسی.
• تردید و عدم اطمینان: وسواس چک کردن‌‌، تردید دائمی در انجام کارها، و نیاز به اطمینان مکرر از صحت و درستی اقدامات.

علائم هشداردهنده‌ وسواس فکری

وسواس فکری، تنها به داشتن‌‌ افکار ناخواسته محدود نمی‌شود. این اختلال، با مجموعه‌ای از علائم مشخص می‌شود که زندگی فرد را در ابعاد مختلف تحت تاثیر قرار می‌دهد. مهم‌ترین علائم وسواس فکری عبارتند از:

1.‌‌ افکار مزاحم و تکرارشونده

این مورد شامل حضور مداوم و ناخوانده افکار، تصاویر ذهنی یا انگیزه‌هایی است که فرد را آزار می‌دهند و اضطراب ایجاد می‌کنند. این افکار، اغلب غیرمنطقی و نامناسب هستند و فرد به خوبی از غیرواقعی بودن‌‌ آن‌ها آگاه است، اما نمی‌تواند جلوی ورود آن‌ها به ذهن خود را بگیرد.

2. احساس اضطراب و ناراحتی شدید

افکار وسواسی، با احساسات ناخوشایند مانند اضطراب، ترس، گناه، شرم و انزجار همراه هستند. این احساسات، فرد را به انجام رفتارهای وسواسی (اجباری) سوق می‌دهند تا از این ناراحتی رهایی یابد.

3. تلاش برای سرکوب افکار وسواس فکری

فرد مبتلا به وسواس فکری، به طور مداوم تلاش می‌کند تا افکار مزاحم را از ذهن خود بیرون کند، آن‌ها را نادیده بگیرد یا سرکوب کند. اما این تلاش‌ها معمولاً بی‌نتیجه هستند و حتی می‌توانند افکار وسواسی را قوی‌تر کنند.

4. انجام رفتارهای وسواسی (اجباری)

برای کاهش اضطراب ناشی از افکار وسواسی، فرد به انجام رفتارهای تکراری و اجباری روی می‌آورد. این رفتارها، که به آن‌ها اجبارها (Compulsions) گفته می‌شود، می‌توانند شامل شستشوی مکرر دست‌ها، چک کردن‌‌ مداوم قفل در، شمارش اشیاء، تکرار کلمات یا جملات خاص، و یا چیدمان وسایل به صورت خاص باشند.

5. زمان‌بر بودن‌ وسواس‌ها

وسواس فکری و رفتارهای اجباری، زمان زیادی از روز فرد را به خود اختصاص می‌دهند. فرد ممکن است ساعت‌ها درگیر شستشو، چک کردن یا سایر رفتارهای وسواسی باشد، به طوری که فعالیت‌های روزمره زندگی، کار، تحصیل و روابط اجتماعی او مختل شود.

6. عدم کنترل بر افکار و رفتارها در وسواس فکری

مهم‌ترین ویژگی وسواس فکری احساس عدم کنترل بر افکار و رفتارهای وسواسی است. فرد می‌داند که افکار و رفتارهایش غیرمنطقی و افراطی است، اما نمی‌تواند جلوی آن‌ها را بگیرد و احساس می‌کند اسیر یک چرخه معیوب شده‌‌ است.

دلایل ایجاد اختلال وسواس فکری

دلایل ایجاد وسواس فکری (اختلال وسواس فکری-عملی یا OCD) بسیار پیچیده و چندگانه هستند و به طور کامل شناخته نشده‌اند. به نظر می‌رسد ترکیبی از عوامل مختلف در بروز این اختلال نقش دارند. در اینجا به مهم‌ترین دلایل ایجاد وسواس‌‌ فکر‌ی اشاره می‌کنیم:

1.‌‌ عوامل بیولوژیکی و ژنتیکی

یکی از اصلی‌ترین دلایل شکل‌گیری این اختلال به عوامل بیولوژیکی برمی‌گردد. این موضوع را میتوان ناشی از موارد زیر دانست:

• ژنتیک در وسواس فکری

مطالعات نشان داده‌اند که وراثت نقش مهمی در ابتلا به OCD دارد. افرادی که بستگان درجه یک (مانند والدین، خواهر و برادر) مبتلا به OCD دارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به این اختلال هستند.

• ناقل‌های عصبی (انتقال‌دهنده‌های عصبی)

تحقیقات نشان می‌دهد که عدم تعادل در برخی مواد شیمیایی مغز که به عنوان ناقل‌های عصبی شناخته می‌شوند، در OCD نقش دارند. به طور خاص، سروتونین و دوپامین از جمله ناقل‌های عصبی هستند که در عملکرد مدارهای مغزی مرتبط با این اختلال (مانند مدارهای مربوط به کنترل تکانه و پردازش خطا) نقش دارند.

• ساختار و عملکرد مغز

تصویربرداری مغزی نشان داده‌ است که افراد مبتلا به وسواس فکری ممکن است‌‌ تفاوت‌هایی در ساختار و عملکرد برخی مناطق مغز‌‌ داشته‌ باشند. مناطقی مانند قشر جلویی مغز و قشر کمربندی قدامی که در تنظیم رفتار، کنترل تکانه، برنامه‌ریزی و پردازش خطا نقش دارند، در OCD ممکن است دچار اختلال عملکرد باشند.

2. عوامل روانشناختی

مهم‌ترین دلایل روان‌شناختی موثر بر شکل‌گیری وسواس فکری عملی را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد:

• یادگیری و شرطی‌سازی

برخی نظریه‌های روانشناختی معتقدند که وسواس فکری می‌تواند از این عامل شکل بگیرد. به عنوان مثال، یک فکر ناخواسته (مانند فکر آلودگی) ممکن است به طور اتفاقی با احساس اضطراب و ناراحتی همراه شود. برای کاهش این ناراحتی، فرد ممکن است رفتاری اجباری (مانند شستن دست‌ها) انجام دهد. اگر این رفتار به طور موقت اضطراب را کاهش دهد، فرد یاد می‌گیرد که این رفتار را تکرار کند و به تدریج چرخه وسواس فکری-عملی شکل می‌گیرد.

• باورهای ناکارآمد در وسواس فکری

افراد مبتلا به OCD اغلب باورهای ناکارآمد و غیرمنطقی در مورد افکار خود دارند. این باورها شامل موارد زیر می‌شوند:

• اهمیت بیش از حد به افکار: باور به اینکه داشتن‌ یک فکر ناخواسته به اندازه انجام آن فکر بد است.
• مسئولیت‌پذیری بیش از حد: احساس مسئولیت بیش از حد در قبال جلوگیری از وقوع حوادث بد و آسیب رساندن به دیگران.
• نیاز به کنترل کامل افکار: باور به اینکه باید کنترل کامل بر افکار خود داشته‌‌ باشند و هرگز نباید درگیر افکار ناخواسته شوند.
• تحمل پایین ابهام و عدم قطعیت: نیاز شدید به اطمینان و قطعیت و عدم تحمل ابهام و تردید.
• کمال‌گرایی: نیاز به بی‌نقص و کامل بودن‌ در همه چیز و ترس از اشتباه کردن‌‌.

• استرس و اضطراب

استرس و اضطراب می‌توانند علائم وسواس فکری را تشدید کنند و یا حتی در افراد مستعد، باعث بروز آن شوند. رویدادهای استرس‌زا در زندگی، مانند از دست دادن‌‌ عزیزان، مشکلات مالی یا تغییرات بزرگ زندگی، می‌توانند به عنوان محرک‌هایی برای شروع یا تشدید وسواس فکری عمل کنند.

3. عوامل محیطی

جالب است بدانید محیط زندگی و شرایط آن نیز می‌تواند تاثیر زیادی در ایجاد اختلال وسواس فکری داشته باشد. برخی از دلایل آن عبارت است از:

• تجربیات دوران کودکی در وسواس فکری

تجربیات منفی و آسیب‌زا در دوران کودکی مانند سوء استفاده عاطفی، جسمی یا جنسی، بی‌توجهی اطرافیان یا محیط خانوادگی پرتنش، می‌تواند خطر ابتلا به OCD را در بزرگسالی افزایش دهد.
این تجربیات می‌توانند باعث ایجاد آسیب‌پذیری‌های روانشناختی و الگوهای فکری ناکارآمد شوند که زمینه را برای بروز OCD فراهم می‌کنند.

• عفونت‌های استرپتوکوکی

در برخی موارد نادر، OCD در کودکان می‌تواند به دنبال عفونت‌های استرپتوکوکی (مانند گلودرد استرپتوکوکی) ایجاد شود. این حالت به عنوان اختلالات عصبی-روانپزشکی خودایمنی کودکان مرتبط با عفونت‌های استرپتوکوکی (PANDAS) یا سندرم شروع ناگهانی عصبی-روانپزشکی در کودکان (PANS) شناخته‌‌‌‌ می‌شود.

در این موارد، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بافت‌های مغز حمله می‌کند و باعث بروز علائم OCD و سایر مشکلات روانپزشکی می‌شود.

راهکارهایی برای درمان وسواس فکری

تا این بخش از مقاله‌ دانشگاه کسب و کار با مفهوم وسواس‌‌ فکری و علائم آن آشنا شدیم. اگر شما یا اطرافیانتان درگیر این اختلال هستید، راهکارهای زیر به شما کمک می‌کند از این مراحل عبور کنید و کم‌کم بهبود بیابید:

1.‌ درمان شناختی-رفتاری را امتحان کنید

درمان شناختی-رفتاری (CBT) به عنوان موثرترین روش درمانی برای وسواس فکری شناخته می‌شود. این روش درمانی به شما کمک می‌کند تا الگوهای فکری منفی و رفتارهای اجباری خود را شناسایی کرده‌‌ و آن‌ها را به چالش بکشید. CBT به شما می‌آموزد چگونه به افکار وسواسی خود به شکل سالم‌تری پاسخ دهید و رفتارهای اجباری را به تدریج کاهش دهید. به دنبال یک درمانگر متخصص در این حوزه‌ باشید که تجربه کار با اختلال وسو‌‌اس فکر‌‌ی را داشته باشد.

2. مواجهه و جلوگیری از پاسخ وسواس فکری را تمرین کنید

مواجهه و جلوگیری از پاسخ (Exposure and Response Prevention – ERP) یک نوع خاص از CBT است که به طور ویژه برای درمان وسواس فکری طراحی شده‌‌ است. در ERP، شما به تدریج و به صورت کنترل‌شده با موقعیت‌ها یا افکاری که وسواس شما را تحریک می‌کنند، مواجه می‌شوید (مواجهه). در عین حال، از انجام رفتارهای اجباری که معمولاً برای کاهش اضطراب خود انجام می‌دهید، جلوگیری می‌کنید (جلوگیری از پاسخ).

این تمرین به شما کمک می‌کند تا یاد بگیرید که اضطراب ناشی از وسواس، بدون انجام رفتارهای اجباری، به مرور زمان کاهش می‌یابد و شما می‌توانید بر وسواس خود کنترل بیشتری پیدا کنید.

3. تکنیک‌های ذهن‌آگاهی را به کار بگیرید

ذهن‌آگاهی به معنای توجه کردن‌‌ به لحظه حال، بدون فکر کردن به گذشته و آینده است. تمرین‌های ذهن‌آگاهی‌‌ مانند مدیتیشن، یوگا یا تنفس عمیق، به شما کمک می‌کنند تا آگاهی خود را نسبت به افکار و احساسات خود افزایش دهید، بدون اینکه درگیر آن‌ها شوید. همچنین به شما می‌آموزد که افکار وسواسی فقط “فکر” هستند نه واقعیت و شما می‌توانید آن‌ها را بدون واکنش نشان دادن‌‌ و بدون انجام رفتارهای اجباری، مشاهده کرده‌‌ و رها کنید.

4. دارو درمانی را در نظر بگیرید

در برخی موارد، دارودرمانی می‌تواند به عنوان بخشی از برنامه درمانی وسواس فکری مفید باشد، به ویژه زمانی که علائم شدید هستند و به درمان‌های روانشناختی به تنهایی پاسخ نمی‌دهند.

داروهای مهارکننده بازجذب سروتونین (SSRIs) معمولاً به عنوان خط اول دارو درمانی برای وسواس فکری تجویز می‌شوند. اگر در این مورد دچار تردید هستید، در مورد مزایا و معایب داروها با پزشک متخصص صحبت کنید تا تصمیم آگاهانه‌ای بگیرید.

5. به دنبال حمایت اجتماعی باشید

صحبت کردن با افراد مورد اعتماد در مورد مشکلاتتان، می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. به خانواده، دوستان یا گروه‌های حمایتی بپیوندید که با اختلال وسواس فکری آشنا هستند. به اشتراک گذاشتن‌‌ تجربیات خود با دیگران، می‌تواند احساس تنهایی و انزوا را کاهش دهد و به شما انگیزه و دلگرمی برای ادامه مسیر درمان بدهد. حمایت اجتماعی می‌تواند به شما یادآوری کند که تنها نیستید و بسیاری از افراد با این چالش روبرو هستند.

6. سبک زندگی سالم را در پیش بگیرید

سبک زندگی سالم نقش مهمی در مدیریت استرس و اضطراب و بهبود سلامت روان دارد. به عنوان مثال، ورزش منظم به کاهش اضطراب و بهبود خلق و خو کمک می‌کند. خواب کافی موجب تنظیم عملکرد مغز و کاهش علائم وسواس فکری می‌شود. رژیم غذایی متعادل و سالم نیز بر سلامت کلی بدن و روان تاثیر مثبت دارد. بهتر است از مصرف مواد محرک مانند کافئین و الکل که می‌توانند اضطراب را تشدید کنند نیز خودداری کنید.

7. محرک‌های وسواس فکری را شناسایی و مدیریت کنید

سعی کنید موقعیت‌ها، افراد یا اشیایی که علائم وسواس فکری شما را تحریک می‌کنند، شناسایی کنید. تا حد امکان، از قرار گرفتن‌‌‌ در معرض این محرک‌ها اجتناب کرده‌‌ یا راه‌هایی برای مدیریت آن‌ها پیدا کنید.

به عنوان مثال، اگر ترس از آلودگی شما را تحریک می‌کند، می‌توانید به تدریج با قرار گرفتن‌‌ در معرض موقعیت‌های کمتر آلوده شروع کنید و به تدریج تحمل خود را افزایش دهید.

8. با خودتان صبور و مهربان باشید

درمان وسواس فکری یک فرآیند زمان‌بر است و ممکن است فراز و نشیب‌های زیادی داشته باشد. مهم است که در این مسیر صبور باشید. به خودتان یادآوری کنید که در حال تلاش برای بهبود هستید و هر قدم کوچک رو به جلو، یک پیروزی است. از خودتا‌‌ن انتظار نداشته‌‌ باشید که یک‌شبه بر وسواس فکری غلبه کنید. پس به جای تمرکز بر کمال‌گرایی، بر پیشرفت تدریجی تمرکز کنید‌‌‌ و دستاوردهای کوچک خود را جشن بگیرید.

نتیجه‌گیری

وسواس فکری، فراتر از یک سری علائم و نشانه‌ها، یک تجربه انسانی عمیق و دردناک است. فرد مبتلا، در یک نبرد دائمی با ذهن خود گرفتار می‌شود، ذهنی که به جای پناهگاه امن، به زندانی ترسناک تبدیل شده‌ است. این اختلال، نه تنها کیفیت زندگی فرد را به شدت کاهش می‌دهد، بلکه عزت نفس، اعتماد به نفس و روابط اجتماعی او را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد.

مهم است به یاد داشته باشیم که وسواس فکری یک بیماری قابل درمان است. با مراجعه به متخصصان روانپزشکی و روانشناسی، و استفاده از روش‌های درمانی موثر مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT) و دارودرمانی، می‌توان علائم وسواس فکری را به طور قابل توجهی کاهش داد و زندگی را از سایه‌های ذهن رها کرد. ما تلاش کردیم در این مقاله از دانشگاه کسب و کار، راهنمای کاملی برای شناخت این بیماری و روش‌های درمان آن گردآوری کنیم. نظر شما درباره‌‌ تاثیرات این اختلال در‌‌ زندگی روزمره چیست؟ تجربیات خود را با ما در میان بگذارید.

منبع: Psychiatry

سوالات متداول

1.‌‌ آیا وسواس فکری فقط به شستن‌‌ دست‌ها محدود می‌شود؟

خیر، وسواس فکری طیف گسترده‌ای دارد و می‌تواند شامل ترس از آلودگی، افکار خشونت‌آمیز، نیاز به نظم و ترتیب، و بسیاری موارد دیگر باشد.

2. آیا وسواس فکری فقط یک عادت بد است؟

وسواس‌‌ فکری‌‌ یک اختلال اضطرابی جدی است که نیاز به درمان تخصصی دارد و با اراده‌ی صرف قابل رفع نیست.

3. آیا دارو تنها راه درمان وسواس فکری است؟

خیر، درمان شناختی-رفتاری (CBT) به ویژه روش مواجهه و جلوگیری از پاسخ (ERP) در این اختلال بسیار موثر است و دارو نیز می‌تواند در کنار آن استفاده شود.

4. اگر گاهی افکار ناخواسته به ذهنمان بیاید، به این معنی است که وسو‌‌‌اس فکر‌‌ی داریم؟

خیر، داشتن‌‌ افکار ناخواسته گاه‌به‌گاه طبیعی است. وسواس فکری زمانی مطرح می‌شود که این افکار مداوم، آزاردهنده و مختل‌کننده زندگی باشند.