آدام اسمیت، فیلسوف اسکاتلندی، به عنوان پدر علم اقتصاد شناخته می‌شود و آثار او همچنان الهام‌بخش بسیاری از نظریه‌های اقتصادی مدرن است. اسمیت با انتشار دو کتاب برجسته، یعنی «نظریه عواطف اخلاقی» و «ثروت ملل»، نه تنها پایه‌های فلسفه اخلاق را گسترش داد، بلکه اصول اقتصادی مانند بازار آزاد و تقسیم کار را نیز برای اولین بار به صورت علمی و جامع مطرح کرد.
کتاب «ثروت ملل» که از مهم‌ترین آثار او به شمار می‌رود، تحلیلی دقیق از روند پیشرفت اقتصادی و صنعتی در جوامع اروپایی ارائه می‌دهد و همچنان یکی از منابع اصلی در حوزه اقتصاد کلاسیک محسوب می‌شود. از سوی دیگر، اثر «نظریه عواطف اخلاقی» به بررسی نقش احساسات انسانی و اخلاق در تصمیم‌گیری‌های فردی و اجتماعی پرداخته و نشان‌دهنده عمق نگاه اسمیت به مسائل انسانی است.
در این مقاله، ضمن مرور زندگی و دستاوردهای آدام اسمیت، به بررسی نظریات اقتصادی او و تاثیرات ماندگار این فیلسوف بر دنیای اقتصاد پرداخته‌ایم. اگر به دنبال شناخت دقیق‌تر زندگی، آثار و تفکرات آدام اسمیت هستید، این محتوا شما را به یک سفر جذاب در تاریخ فلسفه و اقتصاد دعوت می‌کند.
سال‌های ابتدایی زندگی آدام اسمیت
کودکی و خانواده
آدام اسمیت در ۵ ژوئن ۱۷۲۳ در شهر کیرک‌کالدی، واقع در استان فایف اسکاتلند، به دنیا آمد. او پدرش را که وکیل و افسر گمرک بود، هرگز ندید، زیرا پنج ماه پیش از تولدش درگذشت. اسمیت توسط مادرش، مارگارت دوگلاس، بزرگ شد. مارگارت از یک خانواده اراضی‌دار محلی بود و نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت و موفقیت‌های فرزندش ایفا کرد. تأثیر عمیق مادر بر زندگی او تا پایان عمر احساس می‌شد.
با وجود بیماری‌های دوران کودکی، اسمیت توانست در تحصیلاتش پیشرفت چشمگیری داشته باشد و استعدادهای خود را به نمایش بگذارد.
یکی از داستان‌های جالب و شناخته‌شده از کودکی او، ماجرای ربوده شدنش در سن سه‌سالگی است. گفته می‌شود که هنگام بازدید از خانواده‌ای در منطقه فایف، او توسط گروهی از کولی‌ها ربوده شد. غیبت اسمیت به سرعت مشخص شد و عمویش موفق شد او را پیدا کرده و نجات دهد. بعدها به شوخی گفته شد که «آدام اسمیت نمی‌توانست به عنوان یک کولی خوب شناخته شود».
محیط زندگی و تأثیرات آن
زندگی در بندر کیرک‌کالدی نیز تأثیرات زیادی بر ذهن کنجکاو اسمیت گذاشت. این شهر یکی از بنادر پررونق اسکاتلند بود که به صادرات زغال‌سنگ، نمک و کتان شهرت داشت. با این حال، پس از قانون اتحاد سال ۱۷۰۷ بین اسکاتلند و انگلستان، بخشی از این رونق کاهش یافت و تجارت به سمت دیگر سوق پیدا کرد.
در دوران جوانی اسمیت، اسکاتلند هنوز با پیامدهای قانون اتحاد در حال سازگاری بود. این قانون باعث شکل‌گیری یک دولت سیاسی جدید بین اسکاتلند و انگلستان شد و تغییرات عمده‌ای در ساختار اجتماعی و اقتصادی ایجاد کرد. کشاورزی همچنان بخش بزرگی از اقتصاد اسکاتلند را تشکیل می‌داد، اما تجارت با مستعمرات بریتانیا در آمریکای شمالی رو به رشد بود. صنعت نساجی نیز در این دوره گسترش یافت و تولید پارچه‌های کتان و جوت رونق گرفت.
این تغییرات اقتصادی و اجتماعی، همراه با آشنایی اسمیت با کشتی‌ها، تجارت و صنعت در شهر بندری کیرک‌کالدی، احتمالاً تأثیر زیادی بر علاقه‌مندی او به اقتصاد و تجارت داشته است.
دوران دانشجویی و اولین قدم‌های حرفه‌ای
آدام اسمیت در ۱۳ سالگی وارد دانشگاه گلاسکو شد؛ جایی که استعداد او در فلسفه و منطق به سرعت مورد توجه قرار گرفت. در گلاسکو، اسمیت تحت تأثیر فرانسیس هاچسون، استاد برجسته فلسفه اخلاق، قرار گرفت و نگاه او به فلسفه و اخلاق عمیق‌تر شد. پس از پایان دوره تحصیلی در گلاسکو، اسمیت به کالج بالیول در دانشگاه آکسفورد رفت تا تحصیلات خود را در زمینه ادبیات اروپایی ادامه دهد.
با وجود اینکه آکسفورد محیطی کاملاً متفاوت با گلاسکو داشت، اسمیت از فرصت‌های موجود برای مطالعه بیشتر بهره برد. پس از پایان تحصیلات در آکسفورد، او به اسکاتلند بازگشت و فعالیت‌های علمی خود را آغاز کرد.
در سال ۱۷۵۱، اسمیت به عنوان استاد منطق در دانشگاه گلاسکو منصوب شد. یک سال بعد، او به عنوان استاد فلسفه اخلاق در همان دانشگاه مشغول به کار شد. تدریس در گلاسکو فرصت‌های زیادی برای اسمیت فراهم کرد تا بتواند نظریات خود را گسترش دهد و در میان دانشجویان و همکارانش به شهرت برسد.
در طول سال‌های تدریس، اسمیت بر روی سخنرانی‌های خود کار کرد و این سخنرانی‌ها زمینه‌ساز انتشار اولین کتاب او، «نظریه عواطف اخلاقی» شد که در سال ۱۷۵۹ منتشر شد. این کتاب به بررسی احساسات انسانی و نقش آنها در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی پرداخت و به سرعت به یکی از آثار مهم در فلسفه اخلاق تبدیل شد.
سفر به فرانسه و گسترش ارتباطات حرفه‌ای
در سال ۱۷۶۳، آدام اسمیت به فرانسه نقل مکان کرد تا به عنوان مربی شخصی پسرخوانده چارلز تاونشند، که بعدها سمت وزیر مالیات عمومی انگلستان را به دست آورد، مشغول به کار شود. این موقعیت نه تنها درآمد خوبی برای اسمیت داشت، بلکه فرصت آشنایی با برخی از متفکران برجسته عصر روشنگری را نیز فراهم کرد.
در مدت اقامتش در فرانسه، اسمیت با بنجامین فرانکلین، دیوید هیوم و ولتر ارتباط برقرار کرد. این تعاملات باعث شد که اسمیت بتواند نظریات خود را در زمینه اقتصاد و فلسفه اخلاق بیشتر توسعه دهد و به دیدگاه‌های جدید دست پیدا کند.
بازگشت اسمیت به اسکاتلند پس از این سفر، نقطه عطفی در زندگی حرفه‌ای او بود. او تصمیم گرفت از تدریس کناره‌گیری کند و تمرکز خود را بر روی نگارش مهم‌ترین کتاب خود، «ثروت ملل»، بگذارد.
ثروت ملل به یکی از تأثیرگذارترین آثار در تاریخ اقتصاد تبدیل شد.
آدام اسمیت و تولد اقتصاد مدرن با «ثروت ملل»
در طی سال‌های تدریس در دانشگاه گلاسکو، آدام اسمیت تلاش کرد برخی از سخنرانی‌های خود را منتشر کند. کتاب او با عنوان “نظریه عواطف اخلاقی” در سال ۱۷۵۹ منتشر شد. پس از بازنشستگی و بازگشت به زادگاهش کیرک‌کالدی، اسکاتلند، اسمیت مهم‌ترین اثر خود یعنی «ثروت ملل» را در سال ۱۷۷۶ منتشر کرد.
اسمیت در این کتاب، ایده‌هایی را که پایه‌های اقتصاد کلاسیک را تشکیل می‌دهند، معرفی کرد. اقتصاددانان دیگر بر اساس نظریات او، مکتب اقتصاد کلاسیک را گسترش دادند که تا دوران بحران بزرگ، اندیشه‌ای برجسته در اقتصاد بود. نویسندگانی همچون دیوید ریکاردو، کارل مارکس، جان مینارد کینز و میلتون فریدمن از ایده‌های او در آثار خود بهره بردند.
کتاب ثروت ملل درباره تکامل جامعه انسانی از مرحله شکار و جمع‌آوری به زراعت، جامعه فئودالی و در نهایت بازارهای آزاد می‌پردازد. اسمیت همچنین به مفهوم «مرد اقتصادی» اشاره می‌کند که فردی است که اهداف و علایق شخصی خود را دنبال کرده و بر رفتار اقتصادی تأثیر می‌گذارد.
سال‌های پایانی زندگی و وفات
آدام اسمیت، فیلسوف و اقتصاددان برجسته اسکاتلندی، پس از سال‌ها فعالیت علمی و ارائه نظریات تحول‌آفرین در زمینه اقتصاد و فلسفه، در 17 ژوئیه 1790، در سن 68 سالگی در شهر ادینبرو، اسکاتلند چشم از جهان فروبست. وی در گورستان کانونگیت به خاک سپرده شد.
در سال‌های پایانی زندگی، اسمیت همچنان به تحقیق و نگارش مشغول بود و آثار او تأثیرات عمیقی بر اقتصاد مدرن گذاشت. ایده‌های او، به‌ویژه در زمینه بازار آزاد و اقتصاد کلاسیک، همچنان مورد توجه اندیشمندان و سیاست‌گذاران قرار دارد. یکی از مهم‌ترین میراث فکری او، تأثیرگذاری بر شکل‌گیری موسسه آدام اسمیت است که به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین مراکز تفکر نئولیبرال و بازار آزاد در بریتانیا شناخته می‌شود.
دستاوردهای آدام اسمیت
- تصویر روی اسکناس 20 پوندی: در سال 2007، بانک انگلستان تصویر اسمیت را روی اسکناس 20 پوندی قرار داد.
- نام‌گذاری ساختمان‌ها و جوایز: چندین ساختمان در اسکاتلند به نام او نام‌گذاری شده‌اند و جایزه آدام اسمیت به‌عنوان بالاترین افتخار توسط انجمن آموزش خصوصی سازمانی اعطا می‌شود.
- میراث در دانشگاه گلاسکو: دانشگاه گلاسکو دارای کرسی، کتابخانه، مرکز تحقیقاتی و ساختمانی با نام آدام اسمیت است.
- تأثیر بر اقتصاد کلاسیک: ایده‌های اسمیت همچنان در مکتب کلاسیک اقتصاد و مؤسساتی مانند موسسه آدام اسمیت بریتانیا زنده هستند.
نظریات اقتصادی آدام اسمیت
همه چیز درباره فلسفه بازار آزاد
فلسفه بازارهای آزاد بر کاهش نقش دخالت دولت و مالیات در بازارهای آزاد تاکید دارد.
اگرچه اسمیت برای دولت محدودیت‌هایی را ترویج می‌کرد، اما وظیفه دولت را در حوزه‌های آموزش و دفاع کشور می‌دانست. ایده «دست نامرئی» که نیروهای عرضه و تقاضای اقتصاد را هدایت می‌کند، از اسمیت برآمده است. طبق این نظریه، هر فرد با دنبال کردن منافع خود، ناخودآگاه به بهترین نتیجه برای همه کمک می‌کند.
در این اقتصاد فرضی، یک قصاب و نانوا امیدوارند که با فروش محصولاتی که مردم می‌خواهند، پول کسب کنند. اگر موفق شوند نیازهای مشتریان خود را برآورده کنند، مزایای مالی خواهند داشت. در حالی که در فعالیت‌های تجاری برای کسب درآمد شرکت می‌کنند، همچنین محصولاتی را فراهم می‌کنند که مردم می‌خواهند. اسمیت ادعا کرد که این نوع سیستم ثروتی را برای قصاب و نانوا و همچنین ثروتی برای کل کشور ایجاد می‌کند.
نظریه دست نامرئی آدام اسمیت
بر اساس عقاید و نظریه اسمیت، یک کشور ثروتمند، کشوری است که شهروندان آن برای بهتر کردن خود و رفع نیازهای مالی خود به طور مداوم کار می‌کنند. به گفته اسمیت در این نوع اقتصاد، یک انسان، ثروت خود را در شرکت سرمایه‌گذاری می‌کند که به احتمال زیاد به او کمک می‌کند بالاترین بازده را به همراه میزان ریسک تعیین‌شده، کسب کند.
نظریه دست نامرئی اغلب در قالب یک پدیده طبیعی ارائه می‌شود که بازارهای آزاد و سرمایه‌داری را در جهت کارآمدی، از طریق عرضه و تقاضا و رقابت برای منابع کمیاب هدایت می‌کند، نه به عنوان چیزی که منجر به رفاه افراد می‌شود.
از نظر اسمیت، یکسری قوانین و چارچوب برای هدایت انسان‌ها به سمت فعالیت‌هایی که برای جامعه مفید است ضروری است. این چارچوب شامل نهادهایی مانند یک سیستم قضایی است که برای حمایت و ترویج رقابت آزاد و منصفانه طراحی شده است.
نظریه تولید کالا و کسب ثروت آدام اسمیت
آدام اسمیت ایده‌های مختلفی در مورد منشا ثروت و راه‌های افزایش آن بیان کرده بود. مرکانتیلیست‌ها ثروت را به فلزات گرانبها نسبت داده و تراز بازرگانی را برای افزایش ثروت معرفی می‌کردند. اما فیزیوکرات‌ها ثروت را از زمین و کشاورزی نشات می‌گرفتند. اسمیت، در ابتدای کتاب «ثروت ملل»، ایده‌های این دو گروه را رد کرده و منشا واقعی ثروت را در کار و تولید مشخص کرده است.
بر اساس دیدگاه او، تقسیم کار منشا اصلی ثروت است. اسمیت به این مسئله باور دارد که تقسیم کار به صورت خودبه‌خودی در بازار رخ می‌دهد و به نفع هر فرد و جامعه است. همچنین از دیدگاه آدام اسمیت انسان‌ها به دنبال منافع شخصی خود هستند و این نیاز به مبادله و تبادل منافع فردی دارد که باعث رشد و توسعه تقسیم کار می‌شود. او این ایده را با مثال کارخانه سنجاق‌سازی توضیح می‌دهد که نشان می‌دهد تقسیم کار چگونه توانایی تولید را بالا می‌برد.
تاثیراتی که تقسیم کار برای جوامع داشت
با تقسیم کار و تخصص‌های نیروی انسانی، بهره‌وری افزایش می‌یابد و درآمد واقعی نیز بالا می‌رود. این افزایش درآمد منجر به سود بیشتر و انباشت سرمایه می‌شود که خود باعث پیشرفت در شیوه‌های تولید می‌شود.
این روند منجر به کاهش هزینه‌ها می‌شود و سود را افزایش می‌دهد. افزایش سود، انباشت بیشتری از پس‌انداز و سرمایه‌گذاری را فراهم می‌کند. این سرمایه‌گذاری بیشتر منجر به افزایش تقاضای نیروی کار می‌شود. در نتیجه، دستمزد واقعی بالاتر از سطح معیشتی قرار می‌گیرد.
با گذر زمان و افزایش عرضه نیروی کار، دستمزد واقعی به سطح معقولی کاهش پیدا می‌کند. این افزایش در عرضه نیروی کار موجب افزایش سود و انباشت سرمایه می‌شود. هنگامی که پیشرفت فناوری در سرمایه‌گذاری‌ها جلوتر از تقاضای نیروی کار از رشد جمعیت باشد، دستمزد دوباره افزایش می‌یابد.
این روند باعث رشد تولید سرانه نسبت به مصرف سرانه می‌شود. بنابراین، اقتصاد طبق نظر اسمیت، رشد پایدار و منظمی خواهد داشت تا زمانی که سرمایه‌گذاری و پیشرفت فناوری ادامه یابد.
بوجود آمدن مفهوم تولید ناخالص داخلی (GDP)
ایده‌های موجود در ثروت ملل، پیدایش مفهوم تولید ناخالص داخلی (GDP) را فراهم کرد و تجارت واردات و صادرات را متحول کرد.
قبل از انتشار کتاب ثروت ملل توسط آدام اسمیت، کشورها ثروت خود را بر اساس ارزش ذخایر طلا و نقره خود اعلام می‌کردند. با این حال، اسمیت به شدت از مرکانتیلیسم انتقاد کرد. او بیان کرد که کشورها باید بر اساس سطح تولید و بازرگانی آنها ارزیابی شوند. این مفهوم مبنایی بود برای ایجاد معیار تولید ناخالص داخلی که برای سنجش رفاه یک کشور از آن استفاده می‌شد.
هنگامی که ثروت ملل منتشر شد، بسیاری از کشورها برای تجارت با سایر کشورها مردد بودند. اسمیت بیان کرد که یک مبادله آزاد باید ایجاد شود زیرا هر دو کشور از این مبادله وضعیت بهتری دارند و سود کسب می‌کنند. در نتیجه این تغییر نگرش نسبت به تجارت، واردات و صادرات افزایش یافت و کشورها رونق تازه‌ای یافتند.
فهرست کامل آثار آدام اسمیت
- نظریه احساسات اخلاقی – The Theory of Moral Sentiments (۱۷۵۹)
- سخنرانی‌هایی درباره حقوق (فقه و عدالت) – Lectures on Jurisprudence (۱۷۶۲–۱۷۶۳، منتشرشده در ۱۸۹۶)
- سخنرانی‌هایی درباره عدالت، پلیس، درآمد و ارتش – Lectures on Justice, Police, Revenue and Arms (۱۷۶۳، منتشرشده در ۱۸۹۶)
- پژوهشی درباره ماهیت و علل ثروت ملل – An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (۱۷۷۶)
- مقالات در موضوعات فلسفی – Essays on Philosophical Subjects (منتشرشده پس از مرگ در ۱۷۹۵)
- تاریخ نجوم – The History of Astronomy (نوشته حدود ۱۷۵۰، منتشرشده پس از مرگ در ۱۷۹۵ در مجموعه Essays on Philosophical Subjects)
- تاریخ ریاضیات باستانی – The History of Ancient Physics (منتشرشده پس از مرگ در ۱۷۹۵)
- تاریخ منطق و بلاغت – The History of Ancient Logic and Metaphysics (منتشرشده پس از مرگ در ۱۷۹۵)
- نامه‌ها و مکاتبات شخصی – Correspondence of Adam Smith (منتشرشده در ۱۹۷۷ به‌عنوان بخشی از Glasgow Edition)
معرفی برخی آثار مهم آدام اسمیت
ثروت ملل (The Wealth of Nations – 1776)
این کتاب بزرگ‌ترین و اثرگذارترین نوشته اسمیت است که به‌نوعی سنگ‌بنای علم اقتصاد مدرن محسوب می‌شود. او در این اثر توضیح می‌دهد که چگونه تقسیم کار باعث افزایش بهره‌وری می‌شود و چرا بازار آزاد توانایی دارد ثروت کشورها را گسترش دهد. مفهوم مشهور «دست نامرئی» نیز از همین کتاب سرچشمه می‌گیرد؛ ایده‌ای که نشان می‌دهد افراد در پی منافع شخصی خود می‌توانند به رشد و شکوفایی کل جامعه کمک کنند. این اثر تا امروز مرجع اصلی بسیاری از اقتصاددانان و سیاست‌گذاران است.
نظریه احساسات اخلاقی (The Theory of Moral Sentiments – 1759)
اسمیت در این کتاب بیشتر به جنبه‌های انسانی و اخلاقی رفتار توجه دارد. او معتقد است که انسان تنها موجودی منفعت‌طلب نیست، بلکه با نیروی همدلی و وجدان اخلاقی به دیگران توجه می‌کند و همین امر پایه‌ی شکل‌گیری جامعه و اعتماد اجتماعی است. این اثر نشان می‌دهد که پایه‌های فکری اسمیت نه‌تنها اقتصادی بلکه عمیقاً فلسفی و اخلاقی بوده است. بسیاری از ایده‌های او درباره عدالت و اخلاق در این کتاب مطرح شدند و بعدها در آثار دیگرش تکمیل شدند.
مقالات در موضوعات فلسفی (Essays on Philosophical Subjects – 1795)
این مجموعه پس از مرگ اسمیت منتشر شد و شامل نوشته‌هایی درباره فلسفه، علم و تاریخ اندیشه‌ها است. معروف‌ترین بخش این مجموعه، «تاریخ نجوم» است که در آن تحول دیدگاه بشر نسبت به آسمان و جهان بررسی می‌شود. اسمیت در اینجا نشان می‌دهد که چگونه ذهن انسان برای درک جهان به نظم و الگو نیاز دارد. این نوشته‌ها علاوه بر ارزش فلسفی، دریچه‌ای به نگاه چندبعدی اسمیت باز می‌کنند و نشان می‌دهند او تنها یک اقتصاددان نبود، بلکه اندیشمندی گسترده‌نگر با دغدغه‌های علمی و انسانی بود.
جمع بندی
آدام اسمیت، اقتصاددان و فیلسوف اسکاتلندی، در ۵ ژوئن ۱۷۲۳ در کیرک‌کالدی متولد شد و با اثر مشهور خود، «ثروت ملل»، به یکی از برجسته‌ترین چهره‌های تاریخ اقتصاد تبدیل شد. او پس از تحصیل در دانشگاه ادینبورگ و آکسفورد، به تدریس اقتصاد و فلسفه پرداخت و اصولی مانند تقسیم کار و نقش بازار آزاد را مطرح کرد.
کتاب «ثروت ملل» که در سال ۱۷۷۶ منتشر شد، به بررسی تأثیر تقسیم کار، بازار آزاد و نقش دولت در اقتصاد پرداخت و همچنان مرجع اصلی بسیاری از نظریه‌های اقتصادی است. اسمیت در سال ۱۷۹۰ درگذشت و در گورستان کانونگیت ادینبورگ آرام گرفت.
آثار او تا امروز الهام‌بخش اقتصاددانان و تأثیرگذار در شکل‌گیری اقتصاد جهانی باقی مانده است. ممنون که همراه ما در دانشگاه کسب و کار بودید. با پیشنهادات و نظراتتان می‌توانید به ارتقای فعالیت‌های ما کمک کنید.
منبع: Wikipedia
