واژه‌ی حل مسئله برای بسیاری از ما، یادآور دوران مدرسه و مسائل مشکل در ریاضی و فیزیک است؛ اما ما در این مقاله، با معنای عمیق‌تری از آن روبه‌رو هستیم؛ حل مسئله در زندگی.
ما روزانه با مسائل و مشکلات متعددی در زندگی روبه‌رو می‌شویم. این مسائل می‌تواند جزئی باشد: مثلا چگونه لکه‌ی غذایی که روی فرش ریخته است، پاک کنیم؟ یا مسئله‌ی مهم و عمیقی باشد: مانند زمانی که در انتخاب شغل یا خرید خانه‌ای که مناسب ما باشد مردد هستیم. مهارت حل مسئله به ما کمک می‌کند تا به‌راحتی از پس مسائل و مشکلات کوچک و بزرگ خود بربیاییم و با انتخاب راهکارهای درست و عملی، به موفقیت دست یابیم. این مقاله از دانشگاه کسب و کار به مهارت حل مسئله و روش‌های تقویت آن اختصاص دارد.
تعریف مسئله
مسئله به موضوع یا پرسشی گفته می‌شود که نیازمند تفکر و ایجاد راه حل باشد. این موضوع می‌تواند هر زمینه‌ای را شامل شود؛ مسائل شخصی، اجتماعی، مشکلات روابط، بیزینس، کسب و کار، تحصیل و…
نکته‌ی ضروری این است که برخلاف بسیاری از تعاریفی که مسئله را مترادف با مشکل می‌دانند، مسئله دو جنبه دارد: هم می‌تواند شامل مشکلات و موضوعات چالش‌برانگیز باشد و هم می‌تواند یک فرصت مناسب را برای ما ایجاد کند.
مهارت حل مسئله
این مهارت به شکل فطری و از آغاز تولد در ما وجود داشته است. ما در کودکی با تکیه بر مهارت حل مسئله، با دوستان خود آشتی کردیم، پازل و خانه‌های اسباب‌بازی درست کردیم و به سوالات اطرافیان پاسخ دادیم. با این حال برای مسائل حساس و تاثیرگذار زندگی خود، نیازمند تقویت این مهارت هستیم.
این مهارت به معنای تعریفِ دقیق مشکلی است که فرد با آن روبه‌رو شده است. پس از تعریف معنا، باید به صورت مرحله‌ای، روش‌های حل آن را بررسی و سپس اجرا کرد.
اهمیت و نقش مهارت حل مسئله در زندگی
مهارت حل مسئله، اهمیت بالایی در دنیا دارد. انجمن جهانی اقتصاد در سال 2020 این مهارت را به‌عنوان اولین مهارت ضروری برای کسب و کارهای اقتصادی مبتنی بر دیجیتال اعلام کرد. اما تسلط بر این این مهارت چه تاثیراتی بر زندگی ما دارد؟
◄با یادگیری مهارت حل مسئله، قبل از این که مسائل تبدیل به بحران و معضل شوند، بررسی و سپس پاسخ داده می‌شوند. با وجود این مهارت، مسائل را به صورت ریشه‌ای حل می‌کنیم؛ یعنی یاد می‌گیریم چطور مشکلاتی که قبلا برایمان پیش آمده، دیگر تکرار نشود.
◄افرادی که این مهارت را دارند، در مواجهه با مشکلات زندگی، سعی می‌کنند به توانایی‌های خود اعتماد کنند و به حل مسائل بپردازند. همین موضوع، سبب بالا رفتن اعتماد به نفس در آن‌ها می‌شود. این افراد اضطراب کمتری را تجربه می‌کنند و هنگام بروز مشکل، می‌توانند استرس خود را کنترل کنند. دانش و مهارت حل مسئله به افراد کمک می‌کند تا ذهن خلاقی داشته و به دنبال ایده‌های جدید باشند.
مهارت حل مسئله و کاهش افسردگی کودکان و نوجوانان
مهارت حل مسئله، یکی از مهارت‌هایی است که باید در دوران مدرسه به شیوه‌ای صحیح به کودکان آموزش داده شود. روانشناسان، طی آزمایش‌هایی اثبات کرده‌اند کودکانی که از مهارت حل مسئله برخوردار هستند، کمتر دچار بحران و تعارض‌های روحی و روانی می‌شوند و خطر افسردگی در آن‌ها کاهش می‌یابد.
این مهارت، کمک زیادی به بهبود روابط دوستانه و اجتماعی در کودکان و نوجوانان می‌کند. همچنین کمک می‌کند تا در مسائل درسی و ارتباط با معلم نیز موفق‌تر باشند. هرچه کودک در خانواده‌ی آرام‌تر و بی‌دغدغه‌تری زندگی کند، این مهارت در او بیشتر است. کودکان و نوجوانانی که در خانواده‌هایی با مشکلات مالی و روابط ناآرام زندگی می‌کنند، کمتر از مهارت حل مسئله برخوردار هستند و تعارضات بیشتری را در زندگی تجربه می‌کنند.
فرایند حل مسئله
در هیچ جای دنیا نمی‌توان فردی بدون دغدغه و مشکل پیدا کرد. زندگی بدون چالش و مسئله، کاملا بی‌معنی است. همه‌ی افراد، روزانه درگیر مسائل و مشکلات کوچک و بزرگی هستند؛ تنها نوع این مسائل و طرز تفکر افراد نسبت به آن‌ها متفاوت است. در روش حل مسئله، لازم است نکات خاصی رعایت شود که در ادامه‌ی این مقاله از دانشگاه کسب و کار، به آن‌ها خواهیم پرداخت:
نگرش مثبت نسبت به حل مسئله
عده‌ای از افراد، تا با چالش و مسئله‌ای در زندگی روبه‌رو می‌شوند، روحیه‌ی خود را از دست داده و ناامید می‌شوند. چنین ویژگی‌ای مهم‌ترین عامل در برابر مهارت حل مسئله می‌باشد. فردی که در برابر مسائل، قبل از انجام هر کاری به عدم موفقیت و شکست خود مطمئن باشد، هیچ‌وقت نمی‌تواند در موقعیت‌های حیاتی زندگی تصمیم گیری کند.
لازم است بدانید چالش‌های زندگی در هر برهه‌ای اتفاق می‌افتد، تنها با اندکی منطق و برنامه ریزی، می‌توان به راحتی از آن‌ها گذر کرد. نسبت به حل مسائل و مشکلات، مثبت‌اندیش و صبور باشید. مطمئن باشید با تلاش می‌توانید تمام مسائل را سازماندهی کرده و از میان راهکارهای مختلفی که به ذهنتان می‌رسد، بهترین را انتخاب کنید.
عدم سکون در برابر مسائل و مشکلات
در زندگی، باید همانند امواج دریا حرکت و تغییر داشته باشیم. اگر مسئله‌ای برای ما به وجود آمد، لازم است بلافاصله اقدامات لازم را برای حل منطقی آن در پیش بگیریم؛ در غیر این صورت، دچار شکست و ناکامی خواهیم شد.
افرادی که به دلیل تنبلی یا ترس از شکست، به مواجهه با چالش‌ها و مشکلات نمی‌پردازند، نه تنها هرگز به موفقیت نمی‌رسند، بلکه داشته‌های خود را نیز به مرور از دست خواهند داد.
بررسی جداگانه‌ی افکار منفی و بازدارنده
اگر افکار منفی نسبت به زندگی و مسائل آن، در ذهن شما رخنه کرده و مانع حرکت و تلاش شما شده است، از چند راهکار استفاده کنید:
◄افکار منفی خود را روی برگه‌ای یادداشت کنید. سپس به بررسی جداگانه‌ی آن‌ها بپردازید و اگر مسئله‌ای قابل حل بود، اقدامات مربوط به آن را انجام دهید. نوشتن افکاری که درون ذهن هستند، تا حد زیادی باعث آرامش و از بین رفتن نگرانی‌ها می‌شود.
◄از جملات آرام کننده روانشناسی استفاده کنید. روان‌پزشکان ثابت کرده‌اند که تکرار و تداوم در دیدن یا خواندن جملات و تصاویر انگیزشی، باعث ثبات آن‌ها در ذهن و تغییر در شیوه‌ی اندیشه می‌گردند.
◄می‌توانید از یک مشاور یا روان‌درمانگر بخواهید تا در کنترل افکار منفی به شما کمک کنند. آن‌ها در این زمینه تخصص دارند و با استفاده از روش‌هایی خاص، موجب کم‌شدن و از بین رفتن تدریجی این افکار می‌شوند.
◄صحبت با دوستان و خانواده نیز کمک زیادی به کنترل افکار ناامیدکننده و منفی می‌کند؛ چرا که همدلی و محبت آن‌ها، امید را درون ما تقویت کرده و ما را به ادامه‌ی مسیر تشویق می‌کند.
لزوم تصمیم‌گیری بر اساس عقل و منطق
ممکن است برای بسیاری از ما موقعیت‌هایی ایجاد شود که توانایی عقل و منطق را از ما بگیرد. مثلا فردی که یکی از اعضای‌خانواده‌اش در مقابل چشمانش تصادف کرده تا دقایقی دچار شوک می‌شود و طبیعی است که نمی‌تواند اقدامات لازم را انجام دهد یا در مسائل دیگری مانند ازدواج و انتخاب شریک زندگی که اکثرا بدون آینده‌نگری و تفکر منطقی انجام می‌شود. در چنین مواقعی لازم است توانایی غلبه بر احساسات خود را داشته باشیم، تا بتوانیم تصمیمات درستی بگیریم. اکثر تصمیم‌هایی که بر پایه‌ی احساسات گرفته می‌شوند، بعدها موجب پشیمانی در فرد می‌گردند.
حل مسئله به روش پلکانی
همان‌طور که در ابتدا گفتیم، برای ایجاد و تقویت مهارت حل مسئله، لازم است به صورت پلکانی عمل کنیم. در هرکدام از مراحل، نیازمند تفکر و دوری از احساسات آشفته یا هیجانی هستیم؛ در این صورت، به نتیجه‌ی سریع‌تر و بهتری خواهیم رسید.
مرحله‌ی اول: بررسی نوع مسئله و چرایی آن
مهم‌ترین مرحله‌ای که در ابتدا مقابل ما قرار دارد، بررسی نوع مسئله است. باید بررسی کنیم مشکل یا چالشی که پیش روی ما قرار دارد به چه علتی ایجاد شده است و از طریق چه روش‌هایی می‌توان آن را حل کرد؟
فرض کنید که دانش‌آموزی دچار افت تحصیلی شده است. علت این مسئله را می‌توان به چند عامل نسبت داد: تمرکز پایین دانش‌آموز و گو‌ش ندادن به تدریس‌های معلم، تنبلی و تفریح بیش از حد، پایین بودن سطح تدریس معلم، نبود کتاب‌های آموزشی و کمک درسی و… در این‌جا ما با اصل مسئله آشنا شدیم. حال، فرد باید علت ایجاد این مشکل را در ذهن خود بررسی کند تا پس از فهم علت، به حل آن بپردازد.
مرحله‌ی دوم: ایجاد گزینه‌های مختلف برای حل مسئله
پس از این که دلایل چالش یا مشکل را متوجه شدیم، باید چندین راهکار مختلف برای حل آن ایجاد کنیم. این راهکارها می‌توانند اجرایی یا غیرقابل اجرا باشند. مهم این است هر راهکاری که به ذهنمان می‌رسد یادداشت کنیم. مرحله‌ی بعدی بررسی روش‌ها از جهت عملی‌بودن یا نبودن آن‌هاست.
مرحله‌ی سوم: بررسی گزینه‌ها از جهت قابلیت اجرایی
فرض کنید فردی هنگام عبور از مسیر جنگلی، ناگهان با یک باتلاق در میانه‌ی راه مواجه می‌شود. راهکارهای متفاوتی به ذهن او می‌رسد مانند: استفاده از یک تکه چوب عریض و قطور برای قراردادن روی باتلاق، استفاده از طناب و اتصال به درخت و یا استفاده از راه‌های فرعی در صورت آشنایی با مسیر. پس از ایجاد گزینه‌های مختلف، فرد باید آن‌ها را از لحاظ عملی‌بودن بررسی کند: با توجه به امکانات و شرایطی که دارد یا مشکل‌دار نبودن راه‌حل و عدم ایجاد مشکلی جدیدتر!
در این مرحله، می‌توان از تجسم خلاق هم استفاده کرد تا راهکارها به شیوه‌ای منطقی‌تر بررسی شوند.
مرحله چهارم: بررسی عواقب و پیامدهای احتمالی
در انتخاب راهکارهای مختلف برای حل مسئله و بررسی اجرایی بودن آن‌ها، لازم است بررسی دیگری نیز انجام شود. ما باید عواقب و پیامدهایی که ممکن است با تصمیم و عمل ما ایجاد شود را بررسی کنیم تا هم برای خود و هم برای دیگران، مشکلی ایجاد نکنیم. مثلا ممکن است در انتخاب بهترین شیوه برای حل مسئله‌ی ازدحام ماشین در کوچه، عبور و مرور را برای سایر ساکنین کوچه دچار مشکل کنیم. یا در همین مسئله‌ی عبور از باتلاق، ممکن است درخت بشکند و در باتلاق غرق شویم یا در مسیر فرعی جنگل، راه خود را گم کنیم.
مرحله پنجم: اجرای عملی
در مرحله‌ی پایانی، بهترین راهکاری که از طریق مشورت، تفکر و آزمایش حاصل شده است، به اجرا درمی‌آید. موفقیت این مرحله تا حد زیادی به سیر منطقی مراحل پیشین بستگی دارد. باید توجه داشت که به مرور زمان و با پرسش و پاسخ‌های متعدد، می‌توان مراحل حل مسئله را آسان‌تر و عملی‌تر طی نمود.
تعهد به اجرا و عمل به هدف
اگر تمام مراحل حل مسئله از آغاز تا انتها را با روشی درست طی کنید و در نهایت، راهکار درست را هم انتخاب کنید، همچنان نیمی از کار باقی‌مانده است. مهم‌ترین کار این است که راهکار یا هدف خود را به مرحله‌ی اجرا درآوریم؛ در غیراین صورت تمام تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌های ما بی‌نتیجه بوده است. تعهد به اجرا و تحقق هدف، برنامه‌ی ما را کامل کرده و نهایتا ما را به نتیجه‌ای که انتظار داشتیم، می‌رساند.
چگونه مهارت حل مسئله را تقویت کنیم؟
تا اینجای مقاله با اهمیت مهارت حل مسئله و تاثیرات آن در زندگی آشنا شدیم. گفتیم که از بدو کودکی این مهارت در ما وجود داشته است؛ اما دلایل متعددی مثل کمبود عزت نفس، شکست، ناامیدی و کمبود اطلاعات، سبب پایین‌آمدن این مهارت در ما می‌شوند. سوالی که پیش می‌آید، این است که چگونه می‌توانیم این مهارت را در خود تقویت کنیم؟
دانشگاه کسب و کار، چند پیشنهاد مفید برای شما دارد:
کسب تجربه و مهارت با گذشت زمان
تجربه، کلاس یادگیری است. بسیاری از مهارت‌ها در زندگی، تنها از طریق تکرار و تجربه حاصل می‌شود. مهارت حل مسئله نیز از این قاعده مستثنی نیست. هنگامی که در زندگی، با مسائل و مشکلات ریز و درشت روبه‌رو می‌شویم، شاید در ابتدا سردرگم شده و نتوانیم راه درست را تشخیص دهیم؛ اما به مرور زمان و با کسب تجارب مختلف، قوه‌ی ادراک و تحلیل ما تقویت شده و به راحتی از پس مسائل و دوراهی‌های زندگی برمی‌آییم.
مطالعه‌ی کتاب
مطالعه و خواندن کتاب، تاثیرات شگفت‌انگیزی بر زندگی ما دارد و از جهات بسیاری، علم و تجربه‌ی ما را افزایش می‌دهند. برای تقویت مهارت حل‌مسئله نیز، می‌توانیم به کتاب‌های آموزشی و روانشناسی‌ای که به این موضوع اختصاص یافته‌اند مراجعه کنیم.علاوه بر این، خواندن داستان و رمان هم به تقویت این مهارت کمک می‌کنند. چرا که به بررسی سبک‌زندگی، رفتارهای افراد مختلف و نحوه‌ی مقابله‌ی آن‌ها با مسائل و مشکلات می‌پردازند و ما از طریق خواندن آن‌ها، به نوعی در تجارب آن‌ها سهیم می‌شویم. جالب است بدانید افرادی که به مطالعه‌ی داستان و رمان می‌پردازند، تجربه و قوه‌ی تحلیل و درک بیشتری نسبت به سایر افراد دارند. پس اهمیت مطالعه را دست کم نگیرید.
مشورت با افراد مجرب
ما در هر مرحله و هر سنی از زندگی، به کمک و مشورت افراد دانا و باتجربه نیاز داریم. اگر در حل مسئله و مشکلی دچار استیصال و درماندگی شده‌اید، می‌توانید از افرادی که در آن زمینه اطلاعاتی دارند کمک بگیرید. این افراد به دلیل دانش و تجربه‌ای که طی سالیان زندگیِ خود کسب کرده‌اند، به راحتی می‌توانند روش درست را تشخیص دهند و ما را راهنمایی کنند. توجه داشته باشید که برای مشورت، تنها به افراد متخصص در آن حوزه مراجعه کنید نه هر فردی؛ زیرا ممکن است عده‌ای با راهنمایی اشتباه خود، مشکلی به‌مراتب بزرگتر از مشکل قبلی ایجاد کنند.
کمک گرفتن از مشاور
امروزه مراکز مشاوره در زمینه‌های مختلفی وجود دارند؛ مانند مشاوره در زمینه‌ی ازدواج، تحصیل، انتخاب‌‌رشته، روابط خانوادگی، سلامت‌روان و…
به‌راحتی می‌توانید با شناسایی و تحقیق درباره‌ی این مراکز و سپس انتخاب بهترین مورد، از یک مشاور کمک بگیرید. صحبت با مشاور یا روانشناس، هم برای حل مسائل مختلف و هم انتخاب و تصمیم‌گیری، مفید و موثر است.
شرکت در سمینارها و کلاس‌های تقویت مهارت
بهترین راه برای تقویت مهارت‌های زندگی، یادگیری و افزایش آگاهی است. اگر در زمینه‌های مختلف آگاه باشیم، در هنگام بروز مسائل مختلف، دچار تشویش نمی‌شویم و با استفاده از دانش خود، مسائل را سازماندهی می‌کنیم.
در این راستا، علاوه بر مطالعه‌ی کتاب، می‌توانید در کلاس‌های تخصصی و سمینارهای مختلفی که در این زمینه تشکیل می‌شوند نیز شرکت کنید. برای آگاهی از این کلاس‌ها، تنها نیازمند اندکی جست‌وجو و تحقیق در اینترنت و فضای‌مجازی هستید.
سخن پایانی
در این مقاله با مهارت حل مسئله در زندگی آشنا شدیم؛ مهارتی که اهمیت بالایی در زندگی ما دارد. باید بدانید مسائل زندگی، چه کوچک و چه بزرگ باید حل شوند و راه فرار یا گریزی از آن برای ما وجود ندارد. پس چه بهتر که با تقویت مهارت حل مسئله در خود، سبب بهبودی شیوه‌ی زندگی و هدف‌مند شدن آن شویم.
نظر شما درباره‌ی این مقاله چیست؟ آیا راهکارهای دیگری برای تقویت این مهارت می‌شناسید؟
