سرمایه گذاری یکی از مهم‌ترین مسائل مالی در طول زندگی انسان است. نیاز به حفظ سرمایه و جلوگیری از ضرر و زیان آن سبب شد که در گذشته روش‌های مختلفی برای سرمایه‌گذاری ایجاد شود. یکی از این روش‌ها، تشکیل بازارهایی با عنوان بورس در قرن هفدهم میلادی بود. بعدها بازار مالی بورس وسعت گرفت و زیرمجموعه‌های متعددی چون بورس کالا، اوراق بهادار، صندوق سهامی و… به آن اضافه شد. فرابورس نیز یکی از بازارهای مالی است که پس از بورس در ایران شکل گرفت و به موفقیت دست یافت. اما منظور از فرابورس چیست؟ ما در این مقاله از دانشگاه کسب و کار به بررسی بازار فرابورس می‌پردازیم و چگونگی سرمایه‌گذاری در آن را شرح می‌دهیم.
بورس و زیرمجموعه‌های آن
بورس از همان ابتدا با هدف ایجاد بازاری قانونی، منسجم و شفاف برای جمع‌آوری سرمایه‌های خرد و کلان سرمایه‌گذاران و مشارکت آنها در پروژه‌های تولیدی و صنعتی شکل گرفت. فعالیت رسمی این بازار برای اولین بار در بهمن 1346 در ایران آغاز شد.
این بازار بزرگ بعدها گسترش یافت و به چهار زیرمجموعه تقسیم شد: بورس اوراق بهادار تهران – بورس کالا – بورس انرژی و فرابورس که جدا از این سه مورد قرار دارد.
بورس اوراق بهادار
هرکدام از زیرمجموعه‌های بورس به خرید و فروش و سرمایه‌گذاری در یک بخش خاص اختصاص داد. بورس اوراق بهادار همان بازاری است که اکثر سرمایه‌گذاری‌ها و خرید و فروش سهام و اوراق مشارکت در آن انجام می‌شود. میزان سودبخشی این بازار تا حد زیادی به اوضاع سیاسی و اقتصادی کشور و نوسانات بازار ارز بستگی دارد.
بورس کالا
در بازار بورس کالا، تولید کنندگان به فروش کالاهای تولیدی خود مانند فلزات، مصالح ساختمانی، زعفران، طلا و… می‌پردازند. یکی از پرفروش‌ترین کالاها در بازار بورس کالا، خودروهای داخلی و وارداتی است که بنابر نظارت سازمان‌های مربوطه قیمت‌گذاری و خرید و فروش می‌شود. نظارت نهادهای تنظیم قیمت در بورس کالا، مانع از زیر پا گذاشتن قانون توسط تولیدکنندگان و افسارگسیختگی قیمت کالاها می‌شود.
بورس انرژی
بازار بورس انرژی، چنان که از نامش مشخص است، به معاملات حامل‌های انرژی مانند نفت و گاز و اوراق بهادار آنها اختصاص دارد. این بازار از سال 1391 فعالیت خود را برای خرید و فروش اقتصادی نفت، زغال سنگ، پتروشیمی، گاز و… آغاز کرد. خرید و فروش در بورس انرژی در سه بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی صورت می‌گیرد و مزایای اقتصادی زیادی برای گردش مالی کشور دارد.
فرابورس چیست؟
فرابورس یکی از زیرمجموعه‌های مهم بازار سرمایه است که تفاوت عمده‌ای با بازار بورس دارد. سهام شرکت‌هایی که به دلیل نداشتن شفافیت و سودبخشی امکان حضور در بورس را ندارند در فرابورس معامله می‌شود. این بازار پذیرش راحت‌تری نسبت به بورس دارد؛ بنابراین شرکت‌های کوچک هم می‌توانند وارد آن شوند و سهام خود را برای فروش در آن عرضه کنند.
تفاوت بورس و فرابورس چیست؟
- بازار فرابورس برای نخستین بار در سال 1387 آغاز به کار کرد. هدف شورای عالی بورس، ایجاد بازاری با سازوکار مشابه بورس اما با شرایط پذیرش آسان‌تر بود. بنابراین مهم‌ترین تفاوت بورس و فرابورس پذیرش آسان‌تر شرکت‌ها و موسسات در بازارهای فرابورس است.
- مدت زمان پذیرش شرکت‌ها در فرابورس کمتر از پذیرش آنها در بورس است. به همین علت بسیاری از شرکت‌هایی که نیازمند تامین سریع منابع مالی خود هستند بازارهای فرابورس را برای معامله انتخاب می‌کنند.
- سازمان بورس قوانین تقریبا زیادی برای پذیرش شرکت‌ها در بورس دارد و تلاش می‌کند مواردی را انتخاب کند که امکان ضرر و زیان کمتری داشته باشند. به همین علت سرمایه‌گذاری در بورس ریسک کمتری نسبت به فرابورس دارد و شما را بیشتر از آن به سود و درآمد می‌رساند.
- کارمزد خرید و فروش در بورس بیشتر از فرابورس است. از این جهت در معاملاتی با حجم بالا در فرابورس، درصد کمتری به عنوان کارمزد و مالیات پرداخت می‌کنید و آن مبلغ را برای خرید سهام سرمایه‌گذاری می‌کنید.
- بازار بورس، سه زیرمجموعه با نام‌های بورس اوراق بهادار، کالا و انرژی دارد. این در صورتی است که وجود هفت زیرمجموعه با شرایط متفاوت در فرابورس، تنوع نسبتا خوبی برای شرکت‌ها و سهامداران آن فراهم کرده است.
ویژگی بازارهای فرابورس چیست؟
همان‌طور که بورس سه زیرمجموعه اصلی دارد، بازار فرابورس نیز هفت بازار در زیرمجموعه‌ی خود دارد. هر کدام از این بازارها کارکرد متفاوتی نسبت به سایر آنها دارد و قوانین خاصی را رعایت می‌کند. در ادامه‌ی این مقاله از دانشگاه کسب و کار به معرفی این بازارها و عملکرد خاصشان می‌پردازیم:
1. بازار اول
این بازار مهم‌ترین بازار فرابورس است که در آن معاملات شرکت‌های سهامی عام انجام می‌شود. این بخش تا حد زیادی به بازار بورس اوراق بهادار شباهت دارد. شرکت‌ها برای پذیرش در بازار اول فرابورس باید سه اصل مهم را دارا باشند؛
- حداقل دو سال از زمان فعالیت آنها گذشته باشد.
- سرمایه‌ی ثبت شده‌ی شرکت کمتر از ده میلیارد ریا‌ل نباشد.
- تعداد سرمایه‌داران شرکت دویست نفر یا بیشتر باشد.
2. بازار دوم فرابورس
بازار دوم فرابورس تا حدودی به بازار اول شباهت دارد. با این حال نسبت به آن، شرایط آسان‌تری برای پذیرش شرکت‌ها و سهام آنها دارد. این شرایط به این صورت است:
- به جای دو سال، باید حداقل یک سال از آغاز فعالیت شرکت گذشته باشد.
- حداقل سرمایه‌ی ثبت شده‌ی شرکت یک میلیارد ریا‌ل باشد.
- حداقل تعداد سهامداران شرکت صد نفر یا بیشتر باشد.
نکته‌ی قابل توجه این است که امکان جابه‌جایی شرکت‌ها میان بازارهای اول و دوم فرابورس وجود دارد. یعنی ممکن است شرکتی به دلیل کسب شرایط بتواند از بازار دوم به اول منتقل شود و شرکتی به دلیل از دست دادن شرایط، از بازار اول به بازار دوم سقوط کند.
3. بازار سوم یا عرضه
در بازار سوم فرابورس، معامله‌ی سهام شرکت‌ها به صورت بلوکی و عمده انجام می‌شود. در این بازار نیازی به پذیرش شرکت‌ها با شرایط خاص نیست و هر زمان که مشتری حاضر باشد معامله صورت می‌گیرد. فعالیت‌های مربوط به مزایده در آن نیز بعد از انجام تشریفات قانونی و تعیین قیمت پایه آغاز می‌شود.
4. بازار چهارم فرابورس برای شرکت‌های کوچک و متوسط
چهارمین بازار فرابورس برای تامین منابع مالی شرکت‌های کوچک و موسسات دانش بنیان طراحی شده است. براساس قانون، داشتن دو ویژگی برای پذیرش شرکت‌ها در این بازار الزامی است:
- حداقل یک سال از فعالیت آنها گذشته باشد.
- جمع حقوق سهامداران آنها کمتر از یک میلیارد ریا‌ل و بیشتر از پانصد میلیارد ریا‌ل نباشد.
5. بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس
در پنجمین بازار فرابورس انواع ابزارهای مالی نظیر اوراق مشارکت، گواهی سپرده‌های سرمایه‌گذاری، صکوک و… مورد معامله قرار می‌گیرد. این گواهی‌ها باید توسط شورای عالی بورس تایید شده باشد و در سازمان بورس مشمول ثبت یا معاف از ثبت باشد.
6. بازار پایه فرابورس چیست؟
شرکت‌ها و مؤسساتی که امکان پذیرش در هیچ کدام از بازارهای بورس و فرابورس را نداشته باشند می‌توانند معاملات خود را در بازار پایه انجام دهند. این بازار بیشتر برای شرکت‌هایی که ورشکسته شده‌اند یا در معرض آن قرار دارند مناسب است. برای نمایش ریسک و خطر سرمایه‌گذاری در این شرکت‌ها، آنها را در سه دسته تابلوی قرمز، نارنجی و زرد دسته‌بندی کرده‌اند.
7. بازار ابزار مشتقه
ابزار مشتقه به اوراق بهاداری گفته می‌شود که ارزش مستقلی برای خود ندارند و ارزش خود را از دارایی‌های دیگری مانند بورس، طلا، ارز و… گرفته‌اند. بازار مشتقه این امکان را فراهم می‌کند که معاملاتی در زمان حال را بی‌خبر از سود و زیان آنها در آینده انجام دهیم. این معاملات بیشتر برای کسانی مناسب است که توانایی تحلیل قیمت و نوسانات اقتصادی را دارا هستند و می‌توانند برای کسب سود برنامه ریزی کنند.
اما اهمیت بازار مشتقه در فرابورس چیست؟ این بازار بهترین مکان برای رفع نیازهای مالی تولیدکنندگان و مصرف کنندگان در بهترین زمان و مناسب‌ترین قیمت است.
مزایای معامله در فرابورس چیست؟
معامله در فرابورس هم برای سرمایه‌گذاران و هم برای شرکت‌ها مزیت دارد و هر دو را به سود می‌رساند. با وجود اینکه ریسک سرمایه‌گذاری در فرابورس بیشتر از بورس است، بسیاری از سرمایه‌گذاران توانسته‌اند با خرید سهام در بازارهای مختلف فرابورس به سود نسبتا خوبی دست یابند. بسیاری از شرکت‌ها و مؤسساتی که در مرز ورشکستگی بودند نیز، با فروش سهام خود در فرابورس جان دوباره گرفتند و توانستند چرخ تولیدات خود را به کار بیندازند. اما مهم‌ترین مزیت پذیرش شرکت‌ها در فرابورس چیست؟
1. نبود قوانین سخت و پذیرش آسان
بازار فرابورس با هدف پذیرش شرکت‌هایی ایجاد شد که به دلیل قوانین دشوار بورس، امکان فعالیت در آن را نداشتند. چنان‌چه شرکت‌هایی با سرمایه‌ی صد میلیون تومان و یک سال سابقه‌ی کار نیز توانستند سهام خود را در آن عرضه کنند و منابع مالی مورد نیاز خود را تامین کنند. به این ترتیب مهم‌ترین مزیت بازار فرابورس امکان پذیرش آسان شرکت‌ها در کمترین زمان ممکن است.
2. معافیت مالیاتی
برای تمام بازارهای فرابورس به غیر از بازار پایه، تسهیلات ویژه‌ای برای معافیت از مالیات در نظر گرفته شده است. این شرکت‌ها از پرداخت ده درصد درآمد خود به سازمان فرابورس معاف هستند و می‌توانند این بخش از درآمد خود را صرف سرمایه‌گذاری و خرید و فروش سهام کنند.
3. امکان وثیقه گذاری سهام در فرابورس
یکی دیگر از تسهیلات ویژه برای شرکت‌های فرابورس، امکان وثیقه گذاری سهام آن‌هاست. به این ترتیب شرکت‌ها می‌توانند درصدی از سهام خود را به عنوان وثیقه در سازمان فرابورس یا بانک بگذارند و به جای آن وام یا سایر تسهیلات مالی دریافت کنند. بدیهی است که پس از آن امکان خرید و فروش این سهم توسط شرکت ممنوع می‌شود و قیمت‌گذاری آن توسط سازمان فرابورس انجام می‌شود.
4. امکان تغییر بازار در فرابورس یا خارج شدن از آن
در بازار بورس اوراق بهادار شرایط و قوانین سختی برای خروج شرکت‌ها از بازار یا تغییر زیرگروه وجود دارد. اما در فرابورس شرکت‌ها می‌توانند با رعایت قوانینی خاص بازارهای خود را تغییر دهند یا به طور کامل از سازمان خارج شوند.
5. عدم نیاز به حجم مبنا در خرید و فروش
سهام شرکت‌ها در بازار فرابورس نیازی به رعایت حجم مبنا در خرید و فروش ندارند و قابلیت نقدشوندگی سریعی دارند. به این ترتیب هر زمانی که خریدار یا فروشنده بخواهد، می‌تواند سهام مورد نظر خود را معامله کند و به نقدینگی دست یابد. این در حالی است که معمولا در بورس اوراق بهادار، باید حجم مبنا در معاملات رعایت شود و اگر حجم آن بیش از حد معمول باشد لازم است چند روز صبر کنید تا به حد تعادل برسد.
سرمایه‌گذاری در فرابورس را از کجا آغاز کنیم؟
خرید و فروش در بازار فرابورس کاملا شبیه به بورس اوراق بهادار است. اگر قبلا مراحل ثبت‌نام در کارگزاری‌ها را طی کرده و کد بورسی دریافت کرده‌اید، با همان کد می‌توانید در بازار فرابورس نیز فعالیت کنید.
اما اگر قصد دارید برای نخستین بار به خرید و فروش سهام در بورس بپردازید، به کارگزاری‌های شهر خود مراجعه کنید. چند روز پس از تکمیل اطلاعات و تحویل مدارک می‌توانید کد بورسی خود را دریافت کرده و فعالیت خود را در فرابورس آغاز کنید.
سخن پایانی
یکی از بازارهایی که پس از بورس در ایران آغاز به کار کرد، بازار فرابورس بود. هدف از تشکیل فرابورس ایجاد بازاری با شرایط پذیرش آسان‌تر و قوانین متعادل‌تر بود. سرمایه‌گذاری در فرابورس اگرچه ریسک بیشتری برای سرمایه‌گذاران دارد، می‌تواند سهامداران باتجربه و ماهر را به سود خوبی برساند. علاوه بر این، تامین منابع مالی شرکت‌ها در آن، موجب فعالیت مجدد شرکت‌ها و کارخانه‌های ورشکسته می‌شود و اوضاع اقتصادی کشور را بهبود می‌بخشد. نظر شما درباره‌ی بازار فرابورس چیست؟ آیا تاکنون به خرید و فروش سهام در آن پرداخته‌‌اید؟
