انسان خردمند یکی از چالش برانگیزترین و جنجالی‌ترین کتاب‌های ترجمه شده به زبان فارسی در سال‌های اخیر است. کتاب انسان خردمند به تاریخ مختصر بشر از ابتدا می‌پردازد. راه دور و درازی که بشر از ابتدا تا کنون طی کرده است. از دوران انسان باستان در عصر سنگی تا قرن بیست و یکم.
این کتاب به خصوص در سال‌های اخیر طرفداران بسیاری پیدا کرده است و افراد زیادی به مطالعه آن پرداختند. انسان خردمند را می‌توان از کتاب‌های پرفروش چند سال اخیر در کشورمان نام برد. این کتاب از تکامل بشریت می‌گوید. ویژگی‌هایی که منجر شد انسان در میان موجودات دیگر به اوج برسد، تکامل پیدا کند و بقا داشته باشد. کتاب انسان خردمند نوشته یووال نوح هراری است. نوح هراری این کتاب را در سال 2011 برای اولین بار در اسرائیل و به زبان عبری منتشر کرد و در سال 2014 انسان خردمند به زبان انگلیسی منتشر شد.
در این مقاله از دانشگاه کسب و کار می‌خواهیم به بررسی کتاب انسان خردمند و بیان خلاصه‌ای مختصر از این کتاب بپردازیم. اگر شما هم هنوز موفق به خواندن این کتاب جذاب نشده‌اید پیشنهاد می‌کنیم که این مطلب را از دست ندهید. چرا که این مقاله مختص شماست. این کتاب درون مایه‌ای تاریخی و فلسفی دارد و قطعاً از مطالعه آن لذت خواهید برد. انسان خردمند از چهار بخش مجزا تشکیل شده است و در مجموع دارای بیست فصل است. در ادامه به اختصار به هر یک از این بخش‌ها می‌پردازیم.
درباره یووال نوح هراری نویسنده انسان خردمند
یووال نوح هراری متولد 24 فوریه سال 1976 است. او از پدر و مادری لبنانی در هایفا اسرائیل (فلسطین اشغالی) متولد شد. او تاریخ‌دان و دکترای خود را در سال 2002 از دانشگاه آکسفورد دریافت کرده است. نوح هراری اکنون یکی از تاریخ‌دانان مشهور بین هم نسلان خود و استاد گروه تاریخ دانشگاه عبری اورشلیم است.
او در حوزه‌های مختلفی همچون تاریخ جهان، تاریخ قرون وسطا و تاریخ نظامی تخصص دارد. به اوضاع زندگی انسان و گذشته و آینده او علاقه زیادی دارد و در این مورد دست به مطالعات گسترده‌ای زده است. حاصل مطالعات و تفکرات او در این باره، کتاب‌های او از جمله کتاب انسان خردمند و انسان خدا گونه است. هراری تا کنون دو بار موفق به دریافت جایزه پولونسکی برای خلاقیت و اصالت شده است. یکی از این جوایز متعلق به سال 2009 و دیگری در سال 2012 بوده است. همچنین او در سال 2011 برای مقالاتش در حوزه تاریخ نظامی موفق به دریافت جایزه مونکادو انجمن تاریخ نظامی شده است.
کتاب‌های او به ۶۰ زبان ترجمه شده که بیش از ۳۰ میلیون نسخه در سراسر جهان فروخته شده است. از معروف‌ترین کتاب‌های او می‌توان به کتاب‌هایی همچون کتاب انسان خردمند که در رابطه با تاریخ بشریت از ابتدا تا اکنون است و نگاهی عمیق به گذشته بشر دارد، کتاب انسان خدا گونه که نگاهی به آینده دارد و سناریوهای موجود برای آینده را در نظر می‌گیرد و کتاب 21 درس برای قرن 21 اشاره کرد.
اگر به خلاصه کتاب علاقه دارید توصیه می‌کنیم حتما مقاله کتاب بیشعوری را مطالعه کنید.
بهترین ترجمه انسان خردمند به زبان فارسی
همان‌طور که گفتیم کتاب انسان خردمند یکی از جنجالی‌ترین و پرچالش‌ترین کتاب‌های ترجمه شده به زبان فارسی است. این کتاب برای انتشار در کشور با چالش‌های زیادی روبرو بود. انسان خردمند در سال 1396 با ترجمه محسن مینو خرد در انتشارات چشمه و با ترجمه نیک گرگین در نشر نو در کشور ما به چاپ رسید. البته انتشار این کتاب در ایران به دلیل برخی مسائل ممیزی از جمله وضعیت نویسنده و محتوای کتاب کمی عجیب می‌رسید. اما این کتاب چند سال پس از انتشار به زبان انگلیسی در کشور ما نیز در دسترس قرار گرفت و با محبوبیت زیادی در بین افراد مشهور شد. در ابتدا و پیش از پرداختن به خلاصه و بررسی محتوای کتاب، تصمیم به بررسی مختصر این دو ترجمه موجود از کتاب انسان خردمند داریم.
ترجمه نیک گرگین از نشر نو
به جرئت می‌توان گفت که محبوب‌ترین و شناخته شده ترین ترجمه این اثر به زبان فارسی ترجمه نیک گرگین از نشر نو است. این ترجمه روان و سلیس است. بر خلاف متن کتاب اصلی که نثری ادبی دارد، گرگین سعی کرده تا این متن را به نثری روان و خوانا برای خواننده تبدیل کند که افراد در هر سنی بتوانند آن را بخوانند. کتاب انسان خردمند از نشر نو یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های سال‌های اخیر این انتشارات بوده است. نیک گرگین کتاب بعدی این نویسنده یعنی انسان خدا گونه را هم به همین روانی و خوانایی ترجمه کرده است. این کتاب را نیز توسط همین نشر به چاپ رسانده است.
ترجمه محسن مینو خرد از نشر چشمه
این کتاب با نام گشت و گذاری در تاریخ بشر با ترجمه محسن مینو خرد توسط نشر چشمه به چاپ رسیده است. البته این کتاب نسبت به ترجمه نیک گرگین و نشر نو کمتر شناخته شده است. اکثر افراد انسان خردمند را با نشر نو می‌شناسند. البته بهتر است بدانید این ترجمه کمی خلاصه‌تر از کتاب اصلی است. انسان خردمندی که توسط نیک گرگین و نشر نو انتشار یافته است را می‌توان نسخه کامل‌تری از این کتاب در نظر گرفت. اما نباید این نکته را نادیده بگیریم که محسن مینو خرد همواره طرفداران خود را در مبحث ترجمه کتاب داشته است. در این مورد خاص خوانندگان و طرفداران کتاب نیک گرگین را شفاف‌تر و کامل‌تر می‌نامند.
اینکه بهترین ترجمه کتاب انسان خردمند چه ترجمه‌ای است به معیارهای شما در مطالعه یک کتاب وابسته است. اگر به موضوعاتی از قبیل فلسفه و تاریخ زندگی و دنیا علاقه‌مند هستید، این کتاب و دو کتاب بعدی هراری از جمله کتاب‌های انسان خدا گونه و 21 در برای قرن 21 می‌توانند شما را شگفت زده کنند.
خلاصه کتاب پیشنهادی: توصیه می‌کنیم خلاصه کتاب روان صد سال تنهایی را از دست ندهید.
انسان خردمند مناسب چه افرادی است؟
در ابتدا باید تأکید کنیم که این کتاب برای کودکان و نوجوان کتاب مناسبی نیست. پس پیشنهاد دادن و یا هدیه دادن این کتاب به سنین زیر 18 سال نمی‌تواند کار مفیدی باشد. البته ممکن است نثر این کتاب بسیار روان باشد و برای هر سن و هر میزان تحصیلاتی مناسب به نظر برسد. اما محتوای آن را برای سنین پایین پیشنهاد نمی‌کنیم. در کل اما این کتاب را نمی‌توان کتابی بسیار تخصصی با اصطلاحات سخت و غیرقابل فهم در نظر گرفت.
انسان خردمند ترجمه و متن روانی دارد و به سادگی قابل درک است. شما با هر میزان اطلاعات تاریخی و فلسفی می‌توانید به مطالعه این کتاب بپردازید. اگر به تاریخ باستانی زندگی انسان علاقه دارید، اگر در رابطه با نحوه پیشرفت و توسعه زندگی بشر اطلاعاتی ندارید و به این حوزه علاقه‌مند هستید و اگر تاریخ و فلسفه در بشریت و تکامل حیات در کره زمین همواره برای شما جذاب بوده است این کتاب برای شما نوشته شده است. از خواندن آن لذت ببرید و با هر صفحه از کتاب شگفت زده شوید!
یووال هراری در کتاب انسان خردمند، تاریخ بشر را به شکل گذرا مورد بررسی قرار داده است. او در این کتاب، دیدگاه‌های خاص و متفاوتی را درباره‌ی انسان‌های ماقبل تاریخ مطرح کرده است. نظریاتی که در سر تا سر جهان سر و صدا بر پا کرد و مورد توجه افراد بسیاری قرار گرفت.
خلاصه کتاب پیشنهادی: خلاصه کتاب ملت عشق را حتما مطالعه کنید.
معرفی کتاب انسان خردمند
احتمالاً شما هم سؤالاتی در رابطه با تکامل زندگی بشر و تاریخ حیات انسان بر روی کره زمین دارید. اینکه چطور از میان انبوه گونه‌های موجود بر روی کره زمین ما انسان‌ها توانستیم زنده بمانیم، متحول شویم و تکامل پیدا کنیم. چه اتفاقی افتاد که در نهایت ما توانستیم بر کل کره زمین سیطره پیدا کنیم و کنترل آن را در دست بگیریم؟ چطور با وجود اینکه گونه‌های دیگر موجود در کره زمین در همان سطوح ابتدایی خود باقی مانده‌اند ما انسان‌ها توانسته‌ایم تا این حد پیش برویم و علاوه بر زمین در فضا نیز پیشروی می‌کنیم و سعی در استعمار آن نیز داریم؟
پاسخ تمام این سؤالات را می‌توانیم در کتاب انسان خردمند پیدا کنیم. این کتاب سیر تکاملی بشر را از ابتدا تا اکنون بررسی می‌کند و مورد کاوش تاریخی و فلسفی قرار می‌دهد. نویسنده کتاب یعنی یووال نوح هراری در این کتاب بیان می‌کند که ما تنها گونه‌های انسانی موجود بر روی کره زمین نبوده‌ایم و در گذشته نزدیک پیشرفت‌های زیادی داشته‌ایم.
او شرح مفصلی از تاریخ بشریت ارائه می‌دهد، حقایق و افسانه‌هایی را درباره چگونگی تسلط بشر بر روی کره زمین، نیروهای محرک شکل دهنده زندگی‌مان و اینکه چگونه می‌توانیم در مورد تأثیر خود بر روی زمین و آینده جمعی خود فکر کنیم، ارائه می‌دهد. در این کتاب از سه انقلابی که تاریخ بشر را شکل داده‌اند صحبت می‌شود. این سه انقلاب عبارت‌اند از انقلاب شناختی (۷۰ هزار سال پیش)، انقلاب کشاورزی (۱۰ هزار سال پیش) و انقلاب علمی(۵۰۰ سال پیش).
در کل اما این کتاب به چهار بخش اصلی و چندین زیر بخش تقسیم می‌شود.
بخشهای اصلی این کتاب به ترتیب عبارت‌اند:
- اول: انقلاب شناختی
- دوم: انقلاب کشاورزی
- سوم: وحدت بشر
- چهارم: انقلاب علمی
در ادامه مقاله به بررسی هر یک از این چهار بخش و بیان خلاصه‌ای از هر یک از زیر بخشهای آن می‌پردازیم.
خلاصه کتاب پیشنهادی: اگر به کتاب‌های انگیزشی موفقیت علاقه دارید حتما خلاصه کتاب جادوی فکر بزرگ را مطالعه کنید.
فصل اول انسان خردمند، انقلاب شناختی
نویسنده در فصل ابتدایی کتاب به بررسی انقلاب شناختی می‌پردازد. این که وجه تمایز مهم انسان نسبت به دیگر موجودات و مخلوقاتی که در زمین زندگی می‌کردند و زندگی می‌کنند بروز برخی جهش‌ها در سیستم عصبی مرکزی و نورون‌های انسان است. یکی از مواردی که منجر به پیشرفت بشر در سطوح بالا شده است قدرت سخن گفتن انسان‌ها با یکدیگر و ایجاد تعامل و برقراری ارتباط است. البته این نوع از ارتباط در میان موجودات دیگر نیز وجود دارد؛ اما هیچ‌گاه به صورت پیشرفت‌های که در انسان‌ها وجود دارد بروز پیدا نکرد. عامل دیگر را می‌توان قدرت تفکر انسان در نظر گرفت. در نتیجه این جهش‌ها در نورون‌ها و سیستم عصبی او پرورش یافته و رشد کرده است.
انسان‌هایی که در ماقبل تاریخ زندگی می‌کردند موجوداتی بی‌اهمیت بوده‌اند که هنوز به میزان تکامل کنون نرسیده بودند. آن‌ها به اندازه دیگر موجودات و حیوانات زمان خود می‌توانستند بر محیط اطراف خود اثرگذار باشند و هیچ اثری بیشتر از سایرین بر روند زندگی و حیات بر روی کره زمین نداشته‌اند. نویسنده در این بخش بیان می‌کند که در حدود 6 میلیون سال پیش هیچ اثری از بشر امروزی بر روی کره زمین وجود نداشت. در بخشی از کتاب می‌خوانیم که در حدود 6 میلیون سال پیش یک میمون ماده صاحب دو دختر شد. یکی از این دو میمون، جد همه‌ی شامپانزه‌ها شد و دیگری مادربزرگ خودمان است.
در ادامه کتاب می‌خوانیم که همین تغییرات و بروز ویژگی‌های رشد یافته در انسان بود که به گسترش علوم مختلف و فرهنگ‌های متفاوت منجر شد. فلسفه، قانون، سیاست، اقتصاد و یا باورهای مذهبی هر یک نتیجه روند تکامل بشر در طول این سالیان است. نویسنده معتقد است که همه این کارها پرداخته خود انسان و حاصل تلاش او در طول سالیان است و ارتباطی با تکامل ژنتیکی و یا محیط اطراف او ندارد.
طوفان بزرگ یا سیل
در حدود ده‌ها هزار سال قبل از میلاد تعدادی از انسان‌ها و حیوانات و موجودات زنده‌ای که در آن زمان یعنی 14 هزار سال قبل از میلاد می‌زیسته‌اند از سمت شمال شرقی سیبری به آلاسکا مهاجرت کردند. آن‌ها با کشف دنیای جدید در آلاسکا ساکن شدند و آن مکان به عنوان بستری یکسان و مورد توجه برای انسان‌ها و ماموت‌ها تبدیل شد. سال‌ها بعد یعنی در حدود 12 هزار سال قبل از میلاد و 2000 سال بعد، ذوب شدن یخ‌ها منجر به ایجاد مسیرهای جدی برای انسان‌ها شد و مسیرهای عبور و مرور آسان‌تری برای آن‌ها ایجاد شد. دلیل این اتفاق البته گرم‌تر شدن و بالا رفتن دمای کره زمین در آن سال‌ها بود. انسان‌ها پس از این اتفاق با استفاده از مسیرها و دالان‌های ایجاد شده به سمت جنوب کره زمین حرکت کردند و در سر تا سر قاره ساکن شدند.
فصل دوم، انقلاب کشاورزی
در این فصل از کتاب نویسنده به کشاورزی و یکجانشینی برای انسان می‌پردازد. انسان‌ها پیش از تکامل‌های نسبی که پس از تلاش برای آن‌ها حاصل شد شکارچی بودند و خوراک خود را از طریق شکارگری تأمین می‌کردند. همین مسئله از یکجانشینی افراد جلوگیری می‌کرد و آن‌ها مجبور به مهاجرت بودند. اما انسان پس از اینکه توانست خردمندانه به کشاورزی بپردازد دیگر توانست به یکجانشینی برسد و در مزارع کشاورزی خود زندگی کند.
اولین مکان‌های شروع کشاورزی در حدود 8500 سال قبل از میلاد در جنوب شرقی ترکیه، غرب ایران و شام بود. در همان زمان‌ها بود که انسان توانست به اهلی کردن حیوان‌ها بپردازد و تا قبل از آن تنها به شکار آن‌ها و استفاده از گوشت و پوستشان می‌پرداخت. نویسنده در این بخش از کتاب معتقد است که کشاورزی به بزرگ‌ترین فریب تاریخ برای بشریت تبدیل شد.
درست است که انسان مجموعاً توانست مواد غذایی بیشتری جمع‌آوری کند و دیگر مجبور نبود بیشتر وقت خود را به شکار بپردازد و یا از گرسنگی و بیماری رنج بکشد. اما این بدین معنی نبود که کشاورزان زندگی ساده‌ای داشتند. کشاورزان بر خلاف تصور عموم سخت‌تر از شکارچیان کار می‌کردند و این زندگی نتوانست اوقات فراغت بیشتر یا رژیم غذایی بهتر برای بشریت ایجاد کند. انقلاب کشاورزی منجر به انفجار جمعیت در بشریت شد.
پس از انقلاب کشاورزی ساخت سکونت‌گاه‌های دائمی در میان انسان‌ها مرسوم شد. سکونت‌گاه‌هایی با اشکال مختلف که نویسنده در این کتاب از اهرام مصر به عنوان مثالی از این سکونت‌گاه‌ها یاد می‌کند، اهرامی که بیشتر مردم وقت خود را وقف ساخت آن می‌کردند. در ادامه این فصل از تبعیضات نژادی که در میان بشر ایجاد شد صحبت می‌شود. نویسنده زندگی بشر را به هرمی تشبیه می‌کند که هر چه پایین‌تر می‌آییم ستم و فقر بیشتر در آن می‌شود.
فصل سوم انسان خردمند، وحدت بشر
پس از یکجانشین شدن انسان، باورها و فرهنگ‌هایی در مردم شکل گرفت. انسان‌ها بر حسب زمان و مکان تولد خود در فرهنگی مشترک با اطرافیان خود رشد کردند و طبق برخی معیارهای یکسان فکر و عمل کردند.
همین تمدن و فرهنگ‌ها که یک به یک در مکان‌های مختلفی از کره زمین شکل می‌گرفت به پیشرفت بشر و رشد او در حوزه‌های مختلف کمک بسیاری کرد. یکی از این پیشرفت‌ها ایجاد یک سیستم مبادله مرکزی بود. انسان‌ها در زمان‌ها و تاریخ‌های مختلف زندگی بشری از انواع مدل‌های گوناگون برای داد و ستد استفاده می‌کردند تا در نهایت به تکامل در این زمینه برسند.
در ادامه کتاب به بررسی بینش‌های امپراتوری پرداخته می‌شود. بینشی که به طور ذاتی بشر را به دو دسته‌ی ما و آن‌ها تبدیل می‌کند و تکامل روز به روز انسان‌ها را به سمت بیگانه‌ستیزی سوق داده است. نویسنده در این بخش از کتاب به پایه‌ریزی امپراتوری‌ها در تاریخ بشر اشاره می‌کند.
در بخش بعدی کتاب نویسنده به بیان ظهور ادیان در میان بشریت می‌پردازد. این که دین می‌تواند به عنوان نظامی از هنجارها و ارزش‌های انسانی تعریف شود که بر اساس اعتقاد به یک نظم فوق بشری پایه‌ریزی شده است. او بیان می‌کند که در گذشته به نظر می‌رسید که دین مردم را متحد می‌کند. با این حال، در این فصل دین به مثابه‌ی عاملی جهت ایجاد اختلاف، تبعیض و اختلاف نظر معرفی شده است. همچنین، در تاریخ دین، آیین بودا و اسلام از مشهورترین‌ها هستند. به طور کلی، این فصل در مورد دین، تاریخ آن و چگونگی و جدال امروز آن بحث می‌کند.
در این فصل از کتاب انسان خردمند می‌خوانیم که این مذهب جهانی، امپراتوری‌ها، تجارت و فرهنگ‌های مختلف هستند که چیزی که امروزه به عنوان جهان از آن یاد می‌کنیم را ساخته است.
فصل چهارم انسان خردمند، انقلاب علمی
کشف نادانی
انسان در این برهه از تاریخ متوجه نادانی خود در رابطه با بسیاری از پدیده‌های موجود در جهان هستی شد. برای مثال انسان تا قبل از سال 1674 که میکروسکوپ را اختراع کند چیزی از موجودات زنده ریز مولکولی نمی‌دانست و حتی از وجود آن‌ها خبری نداشت. کشف نادانی انسان به او انگیزه داد تا برای کشف و شناخت دنیای پیرامون خود و کشف چیزهایی که ندیده و یا حس نکرده بود اقدام کند.
خلاصه کتاب پیشنهادی: توصیه می‌کنیم خلاصه کتاب روان صد سال تنهایی را از دست ندهید.
علم و امپراتوری
توسعه علم به امپراتوری‌ها و کشورهای مختلف کمک کرد تا از آن در جهت گسترش سلطه خود در جهان و افزایش کنترل و قدرت خود بر روی کره زمین استفاده کنند. برای مثال تا قبل از پیشرفت علم و اکتشافات بسیار در این زمینه بسیاری از فرهنگ‌ها و امپراتوری‌های جهان نقشه‌ای از کره زمین و قاره‌های مختلف برای خود ترسیم کرده بودند. نقشه‌هایی که در آن‌ها مناطق ناآشنا و ناشناخته‌ای که چیزی از آن‌ها نمی‌دانستند را کنار گذاشته بودند.
اما علم بود که به آن‌ها کمک کرد تا به کمک ستاره شناسان و مطالعه سطح کره زمین قاره‌ها و مناطق ناشناخته‌ای همچون آمریکای شمالی و آفریقای جنوبی را کشف کنند. کشف امریکا یکی از اساسی‌ترین اتفاقات در انقلاب علمی بود. این نه تنها به اروپاییان آموخت که مشاهدات فعلی را نسبت به سنت‌های گذشته ترجیح دهند، بلکه تمایل به تسخیر آمریکا، اروپاییان را ملزم به جستجوی دانش جدید کرد.
سرمایه‌داران و چرخ‌های صنعت
در بخش بعدی کتاب نویسنده به طور خلاصه از سرمایه‌داری صحبت می‌کند و استدلال می‌کند که در تاریخ اقتصاد، سرانه تولید افزایش نیافته است و به طور محسوسی، ادعا می‌کند که ایده‌ها و خواسته‌های سرمایه‌دارها، مردم را وادار می‌کند تا برای ثروتمند ساختن خود، از پول دیگران استفاده کنند. او به عنوان مثالی بر این ادعای خود به بانک‌ها اشاره می‌کند و معتقد است که بسیاری از اختراعات مختلف در تکنولوژی و بخشهای مختلف در جهت ثروت اندوزی بشر انجام شده است.
همچنین در بخشی از کتاب به چرخ‌های صنعت می‌پردازد. اینکه صنایع به دلیل سرمایه‌گذاری تاجران رشد کردند و مردم با استفاده از مواد اولیه و انرژی‌های مختلف توانستند ثروت ایجاد کنند، سرمایه‌گذاری را در جهان گسترش داده و تقویت کنند. همین مسئله منجر شد تا جهان در طی سالیان به سمت صنعتی شدن پیش برود و از رشد اقتصادی خوبی بهره مند شود.
انقلاب دائمی
نویسنده در بخش قبل به چگونگی آغاز انقلاب صنعتی پرداخت و مزایا و روش‌هایی که بشریت برای رشد اقتصادی خود در نظر گرفته بود را بیان کرد. اما همه میدانیم که انقلاب صنعتی در دنیای مدرن امروز امری دائمی است و از آن با عنوان انقلاب دائمی یاد می‌شود. یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین راه‌های توسعه در کشورها و ملت‌های مختلف همین صنعت و اقتصاد وابسته به آن است که بسیاری از کشورها به دنبال آن هستند. پس این بخش از کتاب به دوام انقلاب صنعتی در جهان تأکید دارد.
کلام آخر
انسان خردمند تا به امروز مراحل و سختی‌های بسیاری را پشت سر گذاشته و با تلاش و پشتکار و هوش و نبوغ ذاتی خود توانسته به تکامل برسد. تکاملی که در سال‌های متمادی منجر به انقلاب‌هایی از جمله انقلاب کشاورزی و انقلاب صنعتی شده است. تمام این رویدادها در تاریخ زندگی بشر اولیه تا به اکنون است که منجر به شکل گیری انسان مدرن امروز شده است.
در این مقاله از دانشگاه کسب و کار به بیان خلاصه‌ای مختصر از کتاب انسان خردمند پرداختیم که امیدواریم برای شما مفید واقع شده باشد و بتوانید اطلاعاتی کلی در رابطه با بخشهای مختلف این کتاب کسب کنید. شما کتاب انسان خردمند را مطالعه کرده‌اید؟ نظرتان در رابطه با نظریه تکامل و یا نظریه‌های مختلف در مورد سیر تکامل بشر امروزی از جمله نظریه تکامل چارلز داروین چیست؟ منتظر دیدگاه‌های شما در این باب در بخش نظرات دانشگاه کسب و کار هستیم.
