عبدالحسین زرین‌کوب یکی از پژوهشگران و ادیبان برجسته ایران در چند سال اخیر است. او در زمینه‌های مختلفی به تحقیق و نگارش کتاب پرداخته که مضامین آن، حوزه‌های نقد ادبی، عرفان و تصوف، تاریخ، ادبیات، حافظ‌شناسی و مولانا‌پژوهی را دربرمی‌گیرد. چنان که محققان بسیاری گفته‌اند، زرین‌کوب یکی از پایه‌های اصلی ادبیات و پژوهش‌های مرتبط با آن در ایران است.
تا پیش از او، آثار نقد ادبی یا پژوهش‌های مرتبط با کتاب‌ها و شاعران، محدود یا ناقص بودند؛ اما زرین‌کوب با سالیان متمادی تلاش و پژوهش، توانست به لایه‌های زیرین زندگی و آثار شاعران و نویسندگان پی ببرد و با نگارش درآوردن آن‌ها، ما را نیز از این چشمه‌ی علم و دانایی بهره‌مند کند.
این مقاله از دانشگاه کسب و کار به بررسی زندگی، آثار و محتوای پژوهش‌های عبدالحسین زرین‌کوب اختصاص دارد.
تولد و سال‌های ابتدایی زندگی
دکتر عبدالحسین زرین‌کوب در 27 اسفند سال 1301 در شهر بروجرد به دنیا آمد. او تحصیلات ابتدایی خود را در همان شهر به پایان برد و در دوران متوسطه، در کنار تحصیلات مدرسه به فراگیری علوم دینی، فقه و تفسیر پرداخت.
ایشان پس از پایان کلاس ششم، برای تحصیل در دوران دبیرستان به تهران آمد و رشته ادبی یا همان علوم انسانی امروزی را انتخاب کرد. او در این مدت اکثر کتاب‌های تألیفی یا ترجمه‌شده در حوزه شعر، ادبیات و تاریخ را مطالعه نموده و از دانش‌آموزان برتر مدرسه بود.
تحصیلات دکتر عبدالحسین زرین‌کوب
دکتر زرین‌کوب در سال 1320 در امتحان ورودی دانشکده حقوق شرکت کرد. او موفق به کسب رتبه اول شده و ثبت‌نام خود را آغاز کرده بود که به اصرار پدر، مجبور به بازگشت به بروجرد شد. در این مدت به معلمی در بروجرد و خرم‌آباد پرداخت و همین امر موجب عطش دوباره او برای تحصیل و دانشگاه شد.
او در سال 1324، رتبه اول در امتحان دانشکده ادبیات را به دست آورد و پس از آن تا سال 1327 به تحصیل در رشته ادبیات فارسی در دانشگاه تهران پرداخت.
او بلافاصله پس از فارغ‌التحصیلی در آزمون دکترا شرکت کرده و با رتبه تک‌رقمی قبول شد و در سال 1334، از رساله دکترای خود که زیر نظر استاد بدیع‌الزمان فروزانفر تألیف شده بود، دفاع کرد. عبدالحسین زرین‌کوب در همین زمان با همسر خود که از شاگردان برتر ادبیات فارسی بود ازدواج کرد. آن‌ها تا آخر عمر خود، از این ازدواج فرزندی نداشتند.
تدریس در دانشگاه‌های برتر
زرین‌کوب کارنامه بلندی در تدریس رشته‌های مختلف در دانشگاه‌های برتر ایران و جهان دارد. او از سال 1335 کار خود را در دانشگاه تهران، با رتبه دانشیاری آغاز کرد. همچنین مدتی در دانشسرای عالی تهران و دانشکده هنرهای دراماتیک، تدریس کرد.
عبدالحسین زرین‌کوب از سال 1341 به بعد در میان تدریس در دانشگاه تهران، به تدریس در دانشگاه‌های آکسفورد، سوربن، هند و پاکستان پرداخت. پس از آن در سال‌های 1347 تا 1349 به آمریکا رفته و به عنوان استاد مهمان در دانشگاه‌های کالیفرنیا و پرینستون تدریس کرد.
زندگینامه دیگر افراد موفق: اگر به مطالعه زندگینامه افراد موفق علاقه دارید توصیه می‌کنیم مقالات آگاتا کریستی، پائولو کوئلیو، فخر رازی و کوین ترودو را در رسانۀ دانشگاه کسب و کار بخوانید.
زندگی شخصی عبدالحسین زرین‌کوب
قمر آریان، همسر عبدالحسین زرین‌کوب، یکی از سه زن پرچمدار ادبیات در کنار سیمین دانشور و زهرا کیا بود. آن‌ها از ابتدای ورود به دانشگاه با هم آشنا شدند. در آن دوران تازه به مقطع دکترا وارد شده بودند و هر دو جزو نفرات برتر و تک‌رقمی کنکور بودند. سپس با هم این مقطع را به پایان برده و پس از آن پژوهش، تحقیقات و مطالعات در زمینه‌های مختلف را دو نفره پیش بردند. آن‌ها سال‌های زیادی را همراه هم در هند، لبنان و چندین کشور اروپایی و عربی گذراندند.
ویژگی‌های اخلاقی زرین‌کوب از دیدگاه همسرش
قمر آریان در مصاحبه‌ای درباره عبدالحسین زرین‌کوب می‌گوید:
- او همیشه دانشجویی دقیق، فعال، مهربان و متواضع بود.
- من بیش‌از نیم قرن شریک زندگی او بوده‌ام.اکنون که هر دو به پیری رسیده‌ایم:
- او شبیه پدربزرگ دوران جوانی‌اش شده است.
- اندکی وزن اضافه کرده.
- موهایش کمی ریخته.
- ردپای پیری و کهولت در صورت و چشمانش نمایان شده است.
برخی از ویژگی‌های او از جوانی همچنان باقی مانده‌اند:
- بی‌نظمی و شلوغی زیاد در کارهایش.
- گم کردن مداد و یادداشت‌ها و استرس ناشی از آن.
- با وجود این بی‌نظمی، کارهایش بسیار ارزشمند هستند.
- صبر و حوصله فوق‌العاده در جست‌وجوی مطالب:
- ماه‌ها و سال‌ها با موضوع مدنظر خود زندگی می‌کند و درباره آن می‌خواند.
- برای نوشتن هر جمله‌ای تفکر و تأمل می‌کند.
- در کارهایش کمتر دچار اشتباه یا شتاب‌زدگی می‌شود.
- غرق شدن در کارهایش:
- بارها پیش آمده که او به دلیل تمرکز عمیق، حتی صدای من یا حضور مهمانان را نمی‌شنود.
- در چنین مواقعی، او تنها با قلم و کاغذ مشغول نوشتن است.
سال‌های پایانی زندگی
عبدالحسين زرین‌کوب در مدت عمر خود علاوه بر تدریس، به نگارش کتاب‌های متعدد پرداخت و در سمینارهای مختلفی در ایران و جهان شرکت کرد. او تاثیرات بسیاری در ارتقای دانش تاریخی و ادبی ایران داشت. استاد زرین‌کوب سرانجام پس از سال‌ها کوشش و مجاهدت علمی و ادبی در 24 شهریور 1378 چشم از جهان فروبست. مقبره او در قطعه هنرمندان بهشت زهرای تهران در کنار همسرش، قمر آریان، قرار دارد.
مضامین مورد علاقه عبدالحسین زرین کوب
ادبیات
زرین‌کوب علاقه زیادی به ادبیات و تمام رشته‌های مرتبط با آن داشت. او رمان‌های جدید و شعرهای جهان را به زبان اصلی می‌خواند و مدام در حال یادگیری بود. زرین‌کوب از آن‌جا که رشته دبیرستان و دانشگاهی‌اش ادبیات بود، در این زمینه اطلاعات بالایی داشت و حتی همه‌چیز را از منظر ادبیات می‌سنجید.
او با مطالعه منابع فراوان و نگارش شناخت‌نامه‌های متعدد، ادبیات ایران را دچار تحول کرد و آثاری نوشت که در عین جامعیت، آسان و روان هستند.
تاریخ
عبدالحسین زرین‌کوب، یکی از برجسته‌ترین مورخان ایران است که کتاب‌های او منبع بزرگی در علم تاریخ‌شناسی محسوب می‌شود.
او تاریخی و ادبی بودن را در کنار هم ادامه می‌داد. وقتی آثار تاریخی ایشان را بررسی می‌کنیم از حجم اطلاعات و دانش ایشان متعجب می‌شویم.
معمولا اکثر کتاب‌های تاریخی، نگاه یک‌طرفه به مسائل دارند و بنابر عقیده نویسنده به طرفداری یا مخالفت با رویدادها، احزاب سیاسی یا نژادهای خاص می‌پردازد.
استاد زرین‌کوب بدون دیدگاه جانب‌گرایانه به تألیف تاریخ پرداخته و تمام جنبه‌های مثبت و منفی را بدون بی‌طرفی به نگارش درآورده است. مثلا در کتاب “دو قرن سکوت” که مشهورترین کتابش است، تاریخ ایران را در دو قرن ابتدایی ورود اعراب بررسی کرده و بدون تعصبات مذهبی و جانب‌گرایانه، تمام حقایق را آشکار نموده است.
نقد ادبی
تا پیش از استاد زرین‌کوب، شاخه نقد ادبی در دانشگاه‌ها بیشتر شامل معنای لغات یا اصلاحات بود؛ اما ایشان نقد ادبی را دچار دگرگونی کرده و شیوه جدیدی از آن را پایه‌ریزی نمود. عبدالحسین زرین‌کوب با حافظه قوی و دقت‌نظر فوق‌العاده‌ی خود، تحول اساسی در نقد ایجاد کرده و تحلیل درون‌مایه‌ای و نقد فردشناختی را در میان نقادان و دانشگاهیان ترویج داد.
یکی از مهم‌ترین کتاب‌های ایشان در حوزه نقد ادبی، کتاب “با کاروان حلّه” است که از مجموعه نقدهایی درباره شاعرانی چون رودکی، فردوسی، عطار و صائب تشکیل شده است.
زندگینامه دیگر افراد موفق: اگر به مطالعه زندگینامه افراد موفق علاقه دارید توصیه می‌کنیم مقالات ملاصدرا، ابوسعید ابوالخیر، جول اوستین و مارک تواین را در رسانۀ دانشگاه کسب و کار بخوانید.
مطالعات عرفانی و تصوف
عبدالحسین زرین‌کوب در مطالعات عرفانی و تاریخ مرتبط با آن‌ها سررشته داشت و آثار تألیفی او در این زمینه، همچنان از منابع مهم در شناخت عرفان و تصوف می‌باشد.
ایشان اطلاعات بالایی از زندگی و آثار عارفانی چون مولانا، حافظ، محی‌الدین عربی و سایر اهل تصوف داشت و در تمام این زمینه‌ها به نگارش کتاب پرداخت. خصوصا آثار ایشان در زمینه حافظ‌شناسی و مولانا‌پژوهی، ارزش بسیار بالایی دارد و به تنهایی منبع جامع و کاملی برای علاقه‌مندان آن محسوب می‌شوند.
فهرست کامل آثار
کتاب‌های ادبی
- فلسفه شعر: تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران
- بنیاد شعر فارسی: ترجمه اثر جیمز دارمستتر
- شرح قصیده ترساییه خاقانی: ترجمه همراه با تعلیقات و تصحیحات
- نقد ادبی: جستجو در اصول و مباحث نقد؛ بررسی تاریخ نقد و نقادان
- شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب: بحث در فنون شاعری، سبک و نقد شعر فارسی
- سیری در شعر فارسی: بحثی انتقادی در شعر فارسی و تحول آن
- آشنایی با نقد ادبی
- از گذشته ادبی ایران: مروری بر نثر فارسی و تحول شعر فارسی
- پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد: درباره زندگی، آثار و اندیشه نظامی
- دیدار با کعبه جان: درباره زندگی و اندیشه خاقانی
- حدیث خوش سعدی: درباره زندگی و اندیشه سعدی
- نامورنامه: درباره فردوسی و شاهنامه
- فن شعر ارسطو: ترجمه؛ سال 1337
- ارسطو و فن شعر: ترجمه و تألیف؛ سال 1357
- تک‌درخت: داستانی نمادی-فلسفی؛ چاپ اول در سال 1347
کتاب‌های عرفان و تصوف
- ارزش میراث صوفیه
- از کوچه رندان: درباره زندگی و اندیشه حافظ
- جستجو در تصوف ایران
- دنباله جستجو در تصوف ایران
- سرّ نی: نقد و شرح مثنوی معنوی
- فرار از مدرسه: درباره زندگی و اندیشه امام غزالی
- پله‌پله تا ملاقات خدا: درباره زندگی، اندیشه و سلوک مولانا
- بحر در کوزه: نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیل‌های مثنوی
- از نی‌نامه: گزیده مثنوی معنوی، با همکاری قمر آریان
- صدای بال سیمرغ: درباره زندگی و اندیشه عطار
- نردبان شکسته: تفسیر مثنوی معنوی، دفتر اول و دوم
- تصوف ایرانی در منظر تاریخی آن: ترجمه مجدالدین کیوانی
- شعله طور: درباره زندگی و اندیشه حسین منصور حلاج
- در قلمرو وجدان: سیری در عقاید، ادیان و اساطیر
- متافیزیک: ترجمه اثر فلیسین شاله؛ نشر بینا، 1329
کتاب‌های مجموعه مقالات
- با کاروان حلّه: چاپ اول 1343؛ شامل 30 گفتار
- یادداشت‌ها و اندیشه‌ها: شامل 34 مقاله، به کوشش عنایت‌الله مجیدی
- نه شرقی، نه غربی، انسانی: چاپ اول 1353؛ شامل 19 مقاله
- با کاروان اندیشه: چاپ اول 1363؛ شامل 9 مقاله
- دفتر ایام: چاپ اول 1365؛ شامل 20 مقاله
- نقش بر آب: چاپ اول 1368؛ شامل 17 مقاله
- از چیزهایی دیگر: چاپ اول 1356؛ شامل 19 مقاله
- حکایت همچنان باقی: چاپ اول 1376؛ شامل 34 مقاله
کتاب‌های تاریخ اسلام و ایران
- دو قرن سکوت: درباره تاریخ ایران در دو قرن نخست اسلام
- تاریخ ایران بعد از اسلام
- بامداد اسلام: داستان آغاز اسلام و انتشار آن تا پایان دولت اموی
- کارنامه اسلام
- تاریخ در ترازو: درباره تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری
- تاریخ مردم ایران (قبل از اسلام)
- تاریخ مردم ایران (از پایان ساسانیان تا پایان آل‌بویه)
- روزگاران ایران، جلد 1: از گذشته باستانی ایران
- روزگاران ایران، جلد 2: از پایان ساسانیان تا تیموریان
- روزگاران، 3 جلد در یک جلد: تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی
- تاریخ ایران باستان (جلد 4): تاریخ سیاسی ساسانیان؛ تألیف زرین‌کوب و روزبه زرین‌کوب
- دو رساله درباره انقلاب مشروطیت ایران: به کوشش زرین‌کوب و روزبه زرین‌کوب
کتاب‌های درسی
- قرائت فارسی و تاریخ ادبیات: برای سال چهارم و پنجم دبیرستان، 1335
- فارسی و دستور زبان: برای دوره اول دبیرستان، 1335
- نقد ادبی: برای سال چهارم آموزش متوسطه عمومی، رشته فرهنگ و ادب، 1356
- ادبیات فارسی (1) (قافیه و عروض – نقد ادبی): برای دوره پیش‌دانشگاهی رشته علوم انسانی، 1378
آثار گمشده
- ادبیات فرانسه در دوران کلاسیک: ترجمه از مجموعه “چه می‌دانم”، 1329
- انسان الهی: درباره زندگی و شخصیت علی بن ابی‌طالب؛ تحریر 1357
- اسلام در نقش فرهنگ و سیاست: درباره سید جمال‌الدین اسدآبادی؛ تحریر 1356
- نردبان آسمان: شامل سه جلد؛ نسخه خطی مفقود شد. بخشی از آن با عنوان “نردبان شکسته” منتشر شد.
- تاریخ ایران بعد از اسلام: جلد دوم
* آثار گمشده به آثاری گفته می‌شود که به دلایل مختلف از دسترس خارج شده‌اند یا نسخه‌های اصلی آن‌ها مفقود شده‌اند.
معرفی برخی از آثار مهم زرین‌کوب
دو قرن سکوت
این کتاب از مهم‌ترین آثار زرین‌کوب است و دوران پس از حمله اعراب به ایران را بررسی می‌کند؛ دوره‌ای که ادبیات، دانش و هنر ایرانی دچار رکود شد. زرین‌کوب با استفاده از منابع معتبر و بدون تعصب، حقایق این دوران را آشکار کرده است. همین ویژگی‌ها، کتاب را به اثری جامع و واقع‌نگر تبدیل کرده‌اند که در دوره‌ای با سانسور و ممنوعیت چاپ مواجه شد.
پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد
این کتاب به وضعیت شهر گنجه در دوران نظامی گنجوی می‌پردازد؛ منطقه‌ای که در مرز اسلام و مسیحیت قرار داشت و درگیر کشمکش‌های دینی و اجتماعی بود. زرین‌کوب در این اثر، شرایط واقعی زندگی نظامی و تأثیرات سیاسی و اجتماعی روزگار او را به تصویر می‌کشد. کتاب برای علاقه‌مندان به تاریخ و ادبیات، به‌ویژه دوستداران نظامی گنجوی، اثری ارزشمند است.
بحر در کوزه
زرین‌کوب در این کتاب به نقد و تفسیر قصه‌های مثنوی معنوی می‌پردازد و مفاهیمی چون جسم و جان، فقر و غنا، رنج و عشق را از دیدگاه مولانا بررسی می‌کند. این اثر در پانزده فصل نوشته شده و علاوه بر تفسیر حکایت‌های مثنوی، خواننده را با عقاید و نظریات عرفانی مولانا آشنا می‌کند.
شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب
این کتاب یکی از مهم‌ترین آثار زرین‌کوب در حوزه نقد شعر است. او در این اثر دیدگاه‌های خود را درباره شعر نو بیان کرده و آن را با ادبیات اروپا و جهان عرب مقایسه کرده است. کتاب در بیست فصل نوشته شده و مباحثی چون شناخت شعر، قالب‌ها، وزن و قافیه و نقدهای متفاوت در حوزه شعر و ادبیات را پوشش می‌دهد.
اهمیت آثار عبدالحسین زرین‌کوب
عبدالحسین زرین‌کوب سررشته زیادی در مضامین مختلف داشت. او استاد ادبیات بود و آن را رشته اصلی خود می‌دانست، اما به عرفان، تاریخ و نقد ادبی نیز علاقه‌مند بود. آثار او منبع عظیمی از اطلاعات است که با سال‌ها پژوهش و مطالعه به دست آمده. مثلا علاقه‌مندان به مولانا با خواندن چند کتاب زرین‌کوب در حوزه عقاید، تفسیر و نقد آثار مولانا، از خواندن آثار دیگر بی‌نیاز می‌شوند.
دقت‌نظر و دوری از تعصب زرین‌کوب در نوشتن آثارش موجب شده اطلاعات آن کاملا قابل استناد باشد. همچنین، تنوع مضامین در آثار او و سخاوتش در ارائه زحمات سال‌ها تلاش، آن‌ها را برای علاقه‌مندان ارزشمند و بی‌بدیل کرده است.
زندگینامه دیگر افراد موفق: اگر به مطالعه زندگینامه افراد موفق علاقه دارید توصیه می‌کنیم مقالات استیو هاروی، جامی و زندگی نامه حضرت محمد را در رسانۀ دانشگاه کسب و کار بخوانید.
سخن پایانی
عبدالحسین زرین‌کوب از بزرگان ادبیات و تاریخ ایران است. بسیاری از ما نام او را در کتاب‌های ادبیات دبیرستان خوانده‌ایم، اما تعداد کمی از ما آثار او را مطالعه کرده‌ایم. متأسفانه، در وضعیت کنونی ایران، سرانه مطالعه پایین است و اگر کتابی هم خوانده شود، بیشتر شامل ادبیات ترجمه یا روانشناسی‌های انگیزشی است.
ما از آثار کهن و نویسندگان ایرانی غافل شده‌ایم و این باعث شده بسیاری از کتاب‌ها و مؤلفان ایرانی در گمنامی و مهجوریت باقی بمانند. با این حال، هیچ‌گاه برای شروع دیر نیست. خواندن آثار استاد زرین‌کوب، که کلکسیونی از ادبیات، تاریخ و نقد ادبی است، می‌تواند نقطه شروع مناسبی باشد. نظر شما درباره زندگی و آثار زرین‌کوب چیست؟ آیا تاکنون اثری از او مطالعه کرده‌اید؟
منبع: Wikipedia
