عبدالحسین زرین کوب یکی از پژوهشگران و ادیبان برجسته ایران در چند سال اخیر است. او در زمینه‌های مختلفی به تحقیق و نگارش کتاب پرداخته که مضامین آن، حوزه‌های نقد ادبی، عرفان و تصوف، تاریخ، ادبیات، حافظ شناسی و مولانا پژوهی را دربرمی‌گیرد. چنان که محققان بسیاری گفته‌اند، زرین‌کوب یکی از پایه‌های اصلی ادبیات و پژوهش‌های مرتبط با آن در ایران است.
تا پیش از او، آثار نقد ادبی یا پژوهش‌های مرتبط با کتاب‌ها و شاعران، محدود یا ناقص بودند؛ اما زرین‌کوب با سالیان متمادی تلاش و پژوهش، توانست به لایه‌های زیرین زندگی و آثار شاعران و نویسندگان پی ببرد و با نگارش درآوردن آن‌ها، ما را نیز از این چشمه‌ی علم و دانایی بهره‌مند کند.
این مقاله از دانشگاه کسب و کار به بررسی زندگی، آثار و محتوای پژوهش‌های عبدالحسین زرین کوب اختصاص دارد.
زندگی‌نامه مفصل عبدالحسین زرین کوب
دکتر عبدالحسین زرین کوب در 27 اسفند سال 1301 در شهر بروجرد به دنیا آمد. او تحصیلات ابتدایی خود را در همان شهر به پایان برد و در دوران متوسطه، در کنار تحصیلات مدرسه به فراگیری علوم دینی، فقه و تفسیر پرداخت. ایشان پس از پایان کلاس ششم، برای تحصیل در دوران دبیرستان به تهران آمد و رشته ادبی یا همان علوم انسانی امروزی را انتخاب کرد. او در این مدت اکثر کتاب‌های تالیفی یا ترجمه‌شده در حوزه شعر، ادبیات و تاریخ را مطالعه نموده و از دانش‌آموزان برتر مدرسه بود.
تحصیلات دکتر عبدالحسین زرین کوب
دکتر زرین کوب در سال 1320 در امتحان ورودی دانشکده حقوق شرکت کرد. او موفق به کسب رتبه اول شده و ثبت‌نام خود را آغاز کرده بود که به اصرار پدر، مجبور به بازگشت به بروجرد شد. در این مدت به معلمی در بروجرد و خرم‌آباد پرداخت و همین امر موجب عطش دوباره او برای تحصیل و دانشگاه شد.
او در سال 1324، رتبه اول در امتحان دانشکده ادبیات را به دست آورد و پس از آن تا سال 1327 به تحصیل در رشته ادبیات فارسی در دانشگاه تهران پرداخت. او بلافاصله پس از فارغ‌التحصیلی در آزمون دکترا شرکت کرده و با رتبه تک‌رقمی قبول شد و در سال 1334،از رساله دکترای خود که زیر نظر استاد بدیع‌الزمان فروزانفر تألیف شده بود، دفاع کرد. عبدالحسین زرین کوب در همین زمان با همسر خود که از شاگردان برتر ادبیات فارسی بود ازدواج کرد. آن‌ها تا آخر عمر خود، از این ازدواج فرزندی نداشتند.
زرین کوب و تدریس
زرین کوب کارنامه بلندی در تدریس رشته‌های مختلف در دانشگاه‌های برتر ایران و جهان دارد. او از سال 1335 کار خود را در دانشگاه تهران، با رتبه دانشیاری آغاز کرد. او در این دوران به تدریس تاریخِ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ کلام و تصوف در دانشکده‌های معارف و ادبیات پرداخت. همچنین مدتی در دانشسرای عالی تهران و دانشکده هنرهای دراماتیک، تدریس کرد.
عبدالحسین زرین کوب از سال 1341 به بعد در میان تدریس در دانشگاه تهران، به تدریس در دانشگاه‌های آکسفورد، سوربن هند و پاکستان پرداخت. پس از آن در سال‌های 1347 تا 1349 به آمریکا رفته و به عنوان استاد مهمان در دانشگاه‌های کالیفرنیا و پرینستون تدریس کرد.
بیماری و مرگ
عبدالحسين زرین کوب در مدت عمر خود علاوه بر تدریس، به نگارش کتاب‌های متعدد پرداخت و در سمینارهای مختلفی در ایران و جهان شرکت کرد. او تاثیرات بسیاری در ارتقای دانش تاریخی و ادبی ایران داشت. استاد زرین کوب سرانجام پس از سال‌ها کوشش و مجاهدت علمی و ادبی در 24 شهریور 1378 چشم از جهان فروبست. مقبره او در قطعه هنرمندان بهشت زهرای استاد تهران در کنار همسرش، قمر آریان، قرار دارد.
قمر آریان، همسر و همکلاسی عبدالحسین زرین کوب
قمر آریان، همسر عبدالحسین زرین کوب، یکی از سه زن پرچمدار ادبیات در کنار سیمین دانشور و زهرا کیا بود. آن‌ها از ابتدای ورود به دانشگاه با هم آشنا شدند و به گفته قمر آریان، 9 سال طول کشید تا با هم ازدواج کنند. در آن دوران تازه به مقطع دکترا وارد شده بودند و هر دو جزو نفرات برتر و تک‌رقمی کنکور بودند. سپس با هم این مقطع را به پایان برده و پس از آن پژوهش، تحقیقات و مطالعات در زمینه‌های مختلف را دو نفره پیش بردند. آن‌ها سال‌های زیادی را همراه هم در هند، لبنان و چندین کشور اروپایی و عربی گذراندند.
برخی از ویژگی‌های اخلاقی عبدالحسین زرین کوب از دیدگاه همسرش
قمر آریان در مصاحبه‌ای درباره عبدالحسین زرین کوب می‌گوید: او همیشه دانشجویی دقیق، فعال، مهربان و متواضع بود. من بیش‌از نیم قرن شریک زندگی او بوده‌ام و اکنون که هر دو به پیری رسیده‌ایم، او شبیه پدربزرگ دوران جوانی‌اش شده است؛ اندکی وزن اضافه کرده، موهایش کمی ریخته و ردپای پیری و کهولت در صورت و چشمانش نمایان شده است.
با این حال چندتا از ویژگی‌های او از جوانی همچنان باقی مانده است. یکی از آن‌ها بی‌نظمی و شلوغی زیاد در کارهایش است. او همچنان مداد و یادداشت‌های خود را گم می‌کند و با استرس دنبال آن‌ها می‌گردد. گاهی فکر می‌کنم اگر این بی‌نظمی در کارهایش نبود چقدر نتیجه کارش غنی‌تر و سرشارتر بود.
ویژگی دیگری که زرین کوب دارد، صبر و حوصله‌ی فوق‌العاده او در جست‌وجوی مطالب است. او ماه‌ها و سال‌ها با موضوع مدنظر خود زندگی می‌کند و درباره آن می‌خواند. زرین کوب برای نوشتن هر جمله‌ای تفکر و تامل می‌کند و هر زمان کارش را آغاز کند در آن غرق می‌شود. بارها شده است که صدایش می‌کنم یا مهمان داریم؛ اما او گوشه‌ای با قلم و کاغذ نشسته و در نوشتن غرق شده است. این ویژگی او سبب می‌شود که در کارهایش کمتر دچار اشتباه یا شتاب‌زدگی شود.
مضامین مورد علاقه عبدالحسین زرین کوب
ادبیات
زرین‌کوب علاقه زیادی به ادبیات و تمام رشته‌های مرتبط با آن داشت. او رمان‌های جدید و شعرهای جهان را به زبان اصلی می‌خواند و مدام در حال یادگیری بود. زرین کوب از آن‌جا که رشته دبیرستان و دانشگاهی‌اش ادبیات بود، در این زمینه اطلاعات بالایی داشت و حتی همه‌چیز را از منظر ادبیات می‌سنجید.
او با مطالعه منابع فراوان و نگارش شناخت‌نامه‌های متعدد، ادبیات ایران را دچار تحول کرد و آثاری نوشت که در عین جامعیت، آسان و روان هستند. این منابع برای دانشجویان و علاقه‌مندان رشته ادبیات فارسی بسیار کامل و جامع است و خواندن آن‌ها، فرد را در مدت کوتاهی به اطلاعات زیادی می‌رساند.
تاریخ
عبدالحسین زرین کوب، یکی از برجسته‌ترین مورخان ایران است که کتاب‌های او منبع بزرگی در علم تاریخ‌شناسی محسوب می‌شود. او تاریخی و ادبی بودن را در کنار هم ادامه می‌داد. وقتی آثار تاریخی ایشان را بررسی می‌کنیم از حجم اطلاعات و دانش ایشان متعجب می‌شویم. معمولا اکثر کتاب‌های تاریخی، نگاه یک‌طرفه به مسائل دارند و بنابر عقیده نویسنده به طرفداری یا مخالفت با رویدادها، احزاب سیاسی یا نژادهای خاص می‌پردازد.
اما استاد زرین‌کوب بدون دیدگاه جانب‌گرایانه به تألیف تاریخ پرداخته و تمام جنبه‌های مثبت و منفی را بدون بی‌طرفی به نگارش درآورده است. مثلا در کتاب “دو قرن سکوت” که مشهورترین کتابش است، تاریخ ایران را در دو قرن ابتدایی ورود اعراب بررسی‌کرده و بدون تعصبات مذهبی و جانب‌گرایانه، تمام حقایق را آشکار نموده است. او در نگارش تاریخ، زبانی ساده و روان دارد، با این‌حال حجم زیادی از مطالب دقیق و حقیقی را برای خوانندگانش بیان می‌کند.
نقد ادبی
تا پیش از استاد زرین‌کوب، شاخه نقد ادبی در دانشگاه‌ها بیشتر شامل معنای لغات یا اصلاحات بود؛ اما ایشان نقد ادبی را دچار دگرگونی کرده و شیوه جدیدی از آن را پایه‌ریزی نمود. عبدالحسین زرین کوب با حافظه قوی و دقت‌نظر فوق‌العاده‌ی خود، تحول اساسی در نقد ایجاد کرده و تحلیل درون‌مایه‌ای و نقد فردشناختی را در میان نقادان و دانشگاهیان ترویج داد.
یکی از مهم‌ترین کتاب‌های ایشان در حوزه نقد ادبی، کتاب ” با کاروان حلّه ” است که از مجموعه نقدهایی درباره شاعرانی چون رودکی، فردوسی، عطار و صائب تشکیل شده است. برخی دیگر از کتاب‌های زرین کوب در حوزه نقد ادبی شامل: فلسفه شعر، سرّ نی، بحر در کوزه و سیری در شعر فارسی می‌باشد.
عرفان و تصوف
عبدالحسین زرین کوب در مطالعات عرفانی و تاریخ مرتبط با آن‌ها سررشته داشت و آثار تألیفی او در این زمینه، همچنان از منابع مهم در شناخت عرفان و تصوف می‌باشد. ایشان اطلاعات بالایی از زندگی و آثار عارفانی چون مولانا، حافظ، محی‌الدین عربی و سایر اهل تصوف داشت و در تمام این زمینه‌ها به نگارش کتاب پرداخت. خصوصا آثار ایشان در زمینه حافظ شناسی و مولانا پژوهی، ارزش بسیار بالایی دارد و به تنهایی منبع جامع و کاملی برای علاقه‌مندان آن محسوب می‌شوند.
او در کتاب پله‌پله تا ملاقات خدا به بررسی زندگی، اندیشه و سلوک مولانا می‌پردازد و در کتاب ‘ارزش میراث صوفیه’ و ‘جست‌وجو در تصوف ایران’ به عرفان و تصوف می‌پردازد و تاریخچه و اهمیت آن را بررسی می‌کند. عده‌ای عقیده دارند، زرین کوب بهترین فردی است که برای شناخت تفکر عرفانی و اسلامی می‌توان به آثارش مراجعه کرد.
معرفی برخی از آثار عبدالحسین زرین کوب
دو قرن سکوت
این کتاب از مهم‌ترین و برجسته‌ترین کتاب‌های عبدالحسین زرین کوب است که نام آن حتی برای افراد بی‌اطلاع در این حوزه نیز آشناست. پس از حمله اعراب به ایران و ورود اسلام تا دو قرن، ادبیات، دانش، شعر و هنر ایرانی دچار توقف و سکوت شد. در این مدت آثار چندانی در این حوزه‌ها شکل نگرفت و مردم درگیر جنگ، فقر و مشکلات ورود اعراب بودند.
کتاب دو قرن سکوت از این دوران سخن می‌گوید. زرین کوب در نگارش این کتاب از منابع کاملا معتبری استفاده کرده و بدون تعصب و جانب‌نگری پرده از تمام حقایق برداشته است. همین امر این کتاب را به یک اثر جامع و واقع‌نگر تبدیل کرده است که البته در دورانی به سانسور یا حتی ممنوعیت چاپ دچار شد!
پیر گنجه در جستجوی ناکجا آباد
پس‌زمینه این کتاب، وضعیت شهر گنجه در دوران نظامی است. گنجه، منطقه‌ای مرزی بین اسلام و مسیحیت بود که پیروان آن‌ها مدام در حال کشمکش و درگیری با یکدیگر بودند. عبدالحسین زرین کوب با بررسی وضعیت گنجه از منظر تاریخی، اجتماعی و دینی از حقایق زیادی پرده برمی‌دارد و نمای واقعی شرایطی که نظامی گنجوی در آن زندگی می‌کرد را به تصویر می‌کشد.
خواننده این کتاب علاوه بر آشنایی با وضعیت شهر گنجه، از آثار و اندیشه‌های نظامی و تاثیرات سیاسی اجتماعی روزگار او در آثارش آگاهی می‌یابد. این کتاب پیشنهادی ویژه به تمام علاقه‌مندان تاریخ و ادبیات، به‌خصوص دوستداران نظامی گنجوی است.
بحر در کوزه
زرین کوب که از مولوی‌شناسان برجسته ایران است، در کتاب بحر در کوزه به نقد و تفسیر قصه‌های مثنوی می‌پردازد. او در این کتاب به بررسی تفاوت جسم و جان، فقر و غنا، رنج و عشق از دیدگاه مولانا پرداخته و عقاید او در باب عرفان، معرفت‌شناسی و داوری‌های اخلاقی را شرح می‌دهد. این کتاب در پانزده فصل نوشته‌‌شده و با خواندن آن، علاوه بر تفسیر حکایت‌های مثنوی، از عقاید و نظریات مولانا نیز آگاه می‌شویم.
شعر بی دروغ، شعر بی نقاب
این کتاب یکی از مهم‌ترین آثار تخصصی در زمینه نقد شعر است. استاد زرین کوب در این کتاب به بیان دیدگاه‌های خود در زمینه شعر نو و مقایسه آن با ادبیات اروپا و جهانِ عرب پرداخته است. کتاب از بیست فصل تشکیل‌شده و عمده مطالب آن در باب شناخت شعر، قالب‌ها و اهداف شعری، وزن و قافیه و نقدهای متفاوت در حوزه شعر و ادبیات است.
اهمیت آثار عبدالحسین زرین کوب در چیست؟
عبدالحسین زرین کوب سررشته زیادی در تمام مضامین داشت. او استاد ادبیات بود و آن را رشته اصلی خود می‌دانست با این‌حال به عرفان، تاریخ و نقد ادبی نیز علاقه‌مند بود. بسیاری از دانشجویان ادبیات یا تاریخ با خواندن آثار او می‌توانند به منبع عظیمی از اطلاعات برسند که زرین کوب آن‌ها را با سال‌ها پژوهش و مطالعه کشف کرده است. مثلا علاقه‌مندان به مولانا با خواندن چند کتابی که زرین کوب در حوزه عقاید او، تفسیر و نقد آثارش نوشته‌است، از خواندن آثار دیگر بی‌نیاز می‌شوند.
این موضوع را می‌توان به دقت نظر و دوری از تعصب زرین‌کوب در نوشتن آثارش ربط داد که موجب شده درستی و حقیقت اطلاعات آن قابل استناد باشد. نکته مهم دیگر در آثار زرین کوب، تنوع و پرداختن به مضامین متفاوت در آثارش است که با سخاوت تمام، زحمات سال‌ها تلاش و جست‌وجوی خود را در اختیار علاقه‌مندان قرار داده است.
سخن پایانی
عبدالحسین زرین کوب از بزرگان ادبیات و تاریخ کشور ماست. بسیاری از ما نام ایشان را در کتاب‌های ادبیات دوران دبیرستان خود خوانده‌ایم. با این‌حال شمار افرادی که آثار او را خوانده‌اند بسیار کم و معدود است. متاسفانه در وضعیت کنونی ایران، سرانه مطالعه به شدت پایین آمده و اگر مطالعه و کتابی نیز وجود دارد، بیشتر شامل ادبیات ترجمه یا روانشناسی‌های انگیزشی موفقیت است.
ما از خواندن آثار کهن و جدید نویسندگان و شاعران کشورمان غافل‌شده‌ایم و این سبب‌شده تا بسیاری از کتاب‌ها و مولفانِ ایرانیِ آن در گمنامی و مهجوریت باقی بمانند.
با تمام این‌ها، هیچ‌گاه برای شروع دیر نیست و ما از هر سنی می‌توانیم خواندن کتاب‌های اصیل ایرانی را در لیست برنامه‌ریزی خود قرار دهیم. ما در دانشگاه کسب و کار، خواندن کتاب‌های استاد زرین کوب را به شما پیشنهاد می‌دهیم که کلکسیون کاملی از ادبیات، تاریخ و نقد ادبی است. نظر شما درباره زندگی و آثار عبدالحسین زرین کوب چیست؟ آیا تاکنون اثری از ایشان مطالعه کرده‌اید؟
