همه ما فردوسی را به عنوان شاعر بزرگ ایرانی می‌شناسیم که با اشعار حماسی خود از زبان فارسی محافظت کرده است. شاهنامه اثر فردوسی بزرگ، گوشه‌ای از هویت و فرهنگ ما ایرانیان را از آن خود کرده است. این اثر بزرگ عاملی برای افتخار ما است.
همان طور که میدانید، فرهنگ ما ایرانیان پیشینه‌ای بسیار دور و دراز دارد. در طول قرن‌ها شاعران بزرگی در این سرزمین زندگی کرده‌اند و آثار ارزشمندی را برای ما به ارمغان گذاشته‌اند. تمام این آثار ارزشمند سندی برای افتخار ما ایرانیان در سطح جهان است.
فردوسی جزئی از قدیمی‌ترین شاعران ایران زمین است. در واقع فردوسی داستان‌های حماسی و پهلوانی را به صورت نظم در آورد و با این کار اثری جاودانه برای سرزمینش خلق کرد. او برای سرودن اشعارش از داستان‌های اصیل و قدیمی ایرانی استفاده می‌کرد. اگر در هر جای این جهان هستی سخن از فرهنگ اصیل ایرانی می‌باشد، بدون هیچ شکی آثار فردوسی از بزرگ‌ترین دلایل این اتفاق است. آثار فردوسی باعث شد تا مردم جهان بیشتر و بیشتر با ایران و ایرانی آشنا شوند.
آثار ارزشمند این شاعر بزرگ برگ زرینی از ادبیات پر افتخار ما است. اگر شما نیز علاقه‌مند به دانستن زندگی نامه این شاعر بزرگ ایرانی هستید، همراه تیم دانشگاه کسب و کار بمانید. چرا که در این مقاله می‌خواهیم به داستان زندگی حماسه سرای بزرگ ایرانی بپردازیم، آثار او را مرور کنیم و او را بیشتر و بهتر بشناسیم.
حکیم فردوسی را بیشتر بشناسیم
اگر چه نام فردوسی برای تمام ایرانیان آشنا است؛ اما بیایید برای شروع با این سؤال کلی شروع کنیم که اصلاً فردوسی که بود؟
ابوالقاسم فردوسی با نام اصلی خود یعنی ابوالقاسم حسن پور علی توسی شاعر حماسه سرای بزرگی است. بخش عظیمی از فرهنگ و ادبیات این مرز و بوم اعتبار خود را مدیون این شاعر پرآوازه است. اگر سخن از ادبیات حماسی باشد، نام فردوسی بدون شک در ذهن‌ها می‌آید. شاهنامه بلندترین اثر حماسی منظومی ایران است که فردوسی آن را با عشقی که به ایران داشته و با توجه به آموزه‌هایی که در حوزه اخلاق و دین گذرانده بود، سروده است.
می‌توان این موضوع را با جدیت بیان کرد که بزرگ‌ترین شاعر فارسی زبان که شهرتی جهانی دارد، فردوسی می‌باشد. در کمال تأسف جزئیات زیادی درباره زندگی این شاعر بزرگ در دسترس نیست. در زمان زیستن ابوالقاسم ارزشمندی آثار او آن گونه که باید مشخص نشد و مورد توجه قرار نگرفت. اما یک قرن پس از درگذشت ابوالقاسم، نظامی گنجوی به دلیل علاقه‌ای که به آثار فردوسی داشت، شروع کرد به نوشتن و تحقیق درباره این شاعر حماسی بزرگ. به دلیل تلاش‌های مصرانه حکیم نظامی گنجوی و مراجعت او به محل زندگی و درگذشت ابوالقاسم، توانست اطلاعاتی از زندگی آن بزرگوار جمع آوری کند.
و سرانجام حدود صدسال بعد از مرگ ابوالقاسم و به همت حکیم نظامی گنجوی اطلاعاتی از زندگی او برای اولین بار در تاریخ ثبت شد.
اشعار شاهنامه و تأثیر گذاری شگفت انگیز آن‌ها
فردوسی سخنی پرشور و لطیف داشت. این روحیه وطن دوستی که در ابوالقاسم بود و همچنین طبع پرشورش برای به تصویر کشیدن داستان‌های کهن کاملاً در اشعارش محسوس است. شاعر حماسی بزرگ به شدت عاشق ایران و داستان‌های اصیل و کهن آن بود. دروغ و تملق و هجو جایی در اشعار این حکیم توس ندارند. در ادبیات حماسی ایران شاعری اخلاق گرا تر از حکیم توس وجود ندارد. شاید به همین دلایل است که اثر او شاهنامه، حماسی‌ترین اثر در ادبیات ایران به شمار می‌آید.
حکیم نظامی گنجوی به دلیل علاقه‌ی بسیاری که به حکیم توس داشت و تحقیق‌هایی که راجع به او می‌کرد، بسیار از فردوسی در آثار خود تأثیر پذیرفته است. به همین دلیل است که می‌توان گفت آثار نظامی گنجوی منبعی غنی و کامل برای کسانی است که می‌خواهند حکیم توس را بهتر بشناسند.
تأثیر گذاری ابوالقاسم فردوسی و جایگاه ممتاز و ویژه او در نزد مردم ایران سبب شد که روز 25 ام اردیبهشت ماه را که مصادف با 14 می است، روز بزرگداشت فردوسی نام گذاری کنند.
در مجموعه‌های مختلف فرهنگی که در سراسر ایران دایر است این روز را جشن می‌گیرند و در کنار هم شاهنامه خوانی می‌کنند.
اگر علاقه مند به خواندن زندگی نامه بزرگان هستید می توانید داستان زندگی افرادی چون لری الیسون، وارن بافت، آنتونی رابینز، دیپاک چوپرا و … را نیز در سایت ما بخوانید.
مروری بر زندگی ابوالقاسم فردوسی
در سال 319 هجری شمسی و یا 329 هجری قمری مصادف با 940 میلادی بود که در روستایی به نام پاژ توس، ابوالقاسم حسن پور علی توسی چشم به جهان گشود. پدر ابوالقاسم به دلیل داشتن اموال زیاد در شهر طبران توس جایگاه مالی و اجتماعی خوبی داشت. خانواده ابوالقاسم جز دهقانانی بودند که مالک زمین‌های بسیاری بودند و همین موضوع باعث شده بود که از ثروت خوبی برخوردار باشند. به همین دلایل ابوالقاسم کودکی و نوجوانی خود را در آسایش و رفاه گذرانده است.
همین تمکن مالی باعث شد که فردوسی بتواند اکثر وقت خود را در دوران نوجوانی و جوانی صرف مطالعه کردن کتب مختلف کند. تاریخ ایران از جمله موضوعاتی بود که ابوالقاسم هیچ گاه از خواندن آن سیر نمی‌شد و هرچه بیشتر در آن غرق می‌شد، بیشتر به داستان‌های کهن فارسی علاقه‌مند می‌شد. در همان زمان ها بود که به این فکر افتاد که مجموعه‌ای بزرگ و عظیم درباره داستان‌های حماسی و کهن ایرانی بنویسد. دوران زندگی فردوسی مصادف با سلطنت پادشاهان سامانی بود. شاید این نکته برایتان جالب باشد که سلطنت سامانی علاقه بسیاری به ادبیات داشتند، به همین دلیل ارزش زیادی را برای نویسندگان و شاعران قائل بودند.
تاریخ دقیقی از ازدواج ابوالقاسم مشخص نیست؛ اما در نوشته‌ها آمده است که پسر او متولد تاریخ 359 هجری قمری است. حکیم توس دارای دو فرزند بود، یک پسر و یک دختر. ابوالقاسم پسر خود را در زمان حیات خودش از دست داد.
منظوم کردن شاهنامه توسط فردوسی در چه سالی آغاز شد؟
این موضوع که اثری به این عظمت و بزرگی را به صورت نظم درآورد کار بسیار دشواری بود و حدود 30 سال از ابوالقاسم فردوسی زمان برد. حکیم توس همه زمان خود را در این 30 سال صرف نوشتن و تحقیق کردن و خواندن برای اثر خود کرد. تمام ثروتی که ابوالقاسم از خانواده خود داشت در این 30 سال و در راه نوشتن شاهنامه و همچنین برای هزینه گذران زندگی‌اش، از دست رفت.
با همه ارزشی که حکیم توس و اثر بزرگش برای ایران و ادبیات ایران دارد؛ منابع معتبری از زندگی این شاعر بزرگ وجود ندارد. همین نبود منابع باعث شده است که تاریخ دقیقی از وقایع زندگی فردوسی نیز وجود نداشته باشد و اکثر تاریخ‌ها به صورت تقریبی و درون بازه‌ای بیان می‌شود.
سالی که ابوالقاسم شروع به نوشتن شاهنامه کرد هم مشخص نیست! اما با توجه به منابع و روایت‌های مختلف می‌توان گفت که به صورت حدودی بین سال‌های 370 و 371 هجری قمری تصمیم به منظوم کردن شاهنامه گرفته است. اما با نگاهی سطحی به زندگی حکیم توس می‌توان این موضوع را به روشنی فهمید که او در سال‌های نوجوانی و جوانی‌اش نیز مشغول سرودن اشعار مختلف بوده است.
حمایت‌های سلطنتی از ابوالقاسم فردوسی
پس از این که فردوسی تمام ثروت خود را در راه شاهنامه از دست داد، بزرگان خراسان تصمیم بر این گرفتن که به فردوسی کمک مالی کنند تا بتواند اثر حماسی بزرگ خود را به پایان برساند.
همان طور که در قسمت قبلی هم اشاره شد حکمای دوره سامانیان علاقه زیادی به ادبیات داشتند و همین موضوع باعث دادن جایگاه والا و حمایت از حکیم توس می‌شد. اما زمانی که حکومت سامانی به سر رسید و غزنویان بر ایران حکومت کردند، اوضاع دیگر به همین منوال باقی نماند و ابوالقاسم حمایت‌های خود از سوی بزرگان را از دست داد.
شاهنامه ابومنصوری و تأثیر آن بر فردوسی
با نگاهی به منابع مختلف و روایت‌ها، متوجه این موضوع می‌شویم که فکر نوشتن شاهنامه و شالوده‌ی آن از طریق خواندن شاهنامه ابونصری به ذهن فردوسی رسید. ابوالقاسم هنگامی که 71 سال داشت یعنی در سال 400 هجری قمری تصمیم گرفت که شاهنامه را ویرایش کند و نسخه جدیدی از آن را در بین مردم منتشر کند.
همان طور که میدانید با وجود همه‌ی محبت‌ها و حمایت‌هایی که ابوالقاسم از سوی دوست داران ادبیات کهن در شهر خراسان دریافت می‌کرد، اما او مورد بی توجهی و بی مهری زیادی در زمان حیاتش قرار گرفت. متأسفانه سال‌های پایانی عمرش را به نحو خوبی آن طور که باید سپری نکرد.
دلیل این بی‌مهری‌ها را می‌توان در دو علت دید. اولی به دلیل شیعه بودن ابوالقاسم بود؛ زیرا در زمان حیات حکیم توس شیعیان مورد قبول مسلمانان شهر خراسان نبودند و از سمت آنان رانده می‌شد. دلیل دوم را می‌توان این موضوع دانست که سلطان محمود غزنوی علاقه چندانی به ادبیات نداشت و فردوسی را مورد بی مهری و بی توجهی خود قرار می‌داد.
مانند وقایع دیگر برای زمان درگذشت ابوالقاسم نیز تاریخ دقیقی در روایت‌ها و منابع ثبت نشده است. اما با نگاهی به روایت‌ها می‌توان فهمید که تاریخ درگذشت حکیم توس حوالی 411 هجری قمری مصادف با 397 هجری شمسی بوده است. در کتاب شاهنامه نیز اشاراتی به اعداد 81 و 76 شده است که نشان از عمر حکیم توس است. در نهایت می‌توان به این رسید که ابوالقاسم فردوسی حدود 80 سال عمر کرده است.
آرامگاه فردوسی در کجا واقع شده است؟
در بیست کیلومتری شمال غربی در شهر مشهد، هنگامی که به سمت کلات نادری حرکت می‌کنید، شهری تاریخی به نام طبران وجود دارد و بقعه تاریخی هارونیه نیز در آن جا قرار دارد. روستای پاژ جایی که ابوالقاسم فردوسی در آن جا به دنیا آمده است، هم اکنون با نام روستای فاز شناخته می‌شود. آرامگاه حکیم توس امروزه در حدود 28 کیلومتری زادگاهش روستای پاژ قرار دارد.
با این که زمان دقیقی برای درگذشت ابوالقاسم فردوسی در دسترس نداریم؛ اما می‌توان به صورت جدی گفت که در سال‌های پایانی عمر حکیم توس، اوضاع نا به سامان و سختی برقرار بوده است. او از نظر مالی در شرایط دشواری قرار داشت. سلطان محمود غزنوی در سال‌های پایانی عمر حکیم توس تصمیم بر آن گرفت که از این شاعر بزرگ دلجویی کند و پاداش مالی بزرگی را به خاطر نوشتن اثر حماسی شاهنامه برای او مقرر کرد.
حوالی سال 411 هجری قمری حکیم توس برای همیشه چشم بر جهان بست. زمانی که می‌خواستند پیکر او را در شهر توس دفن کنند، مردم مانع این کار شدند و اجازه ندادند. علت این موضوع این بود که دفن شیعیان در قبرستان شهر توس در آن زمان ممنوع بوده است. اگر علاقه‌مند به دانستن ادامه این داستان هستید، همچنان همراه تیم دانشگاه کسب و کار بمانید.
مقبره حکیم توس و بازسازی آن
در آخر این تنش‌ها باعث شد که فردوسی در حیاط خانه خودش به خاک سپرده شود. یکی از حاکمان غزنوی پس از دفن فردوسی بنایی را برای بزرگداشت او در مقبره‌اش ساخت. در طول سال‌ها مقبره ابوالقاسم فرسوده و ویران شد تا این که در حکومت پهلوی و به دستور رضا شاه، انجمن میراث فرهنگی اقدام به بازسازی مقبره حکیم توسی کردند. این بازسازی در سال‌های 1307 تا 1313 اتفاق افتاد.
در سال 1313 و دقیقاً در روز آیین هزاره فردوسی، رضا شاه از مقبره بازسازی شده حکیم توس رونمایی کرد. بعدها مجدداً هوشنگ سیحون که معماری بزرگ و برجسته ایرانی است، در سال 1348 بنای آرامگاه ابوالقاسم را به شکلی که امروزه است تکمیل کرد و طراحی آن را به پایان رساند. می‌توانید با مراجعه به مقبره فردوسی نتیجه کار استاد گران‌قدر هوشنگ سیحون را مشاهده کنید.
سنگی که در مقبره ابوالقاسم استفاده شده است از جنس مرمر می‌باشد و طول و عرض آن یک در یک و نیم متر است و حدود 50 سانتی متر نیز ارتفاع دارد. تالاری که آرامگاه ابوالقاسم در آن واقع شده است سالنی به صورت مربع از جنس مرمر می‌باشد. در بخش‌های مختلفی از این سالن اشعار شاهنامه را حک کرده‌اند.
معماری اصیل ایرانی در زمان حکومت هخامنشی را می‌توانید به وضوح در مقبره حکیم توس مشاهده کنید.
نمای بیرونی آرامگاه فردوسی
نمای بیرونی آرامگاه حکیم توس از جنس کاشی، سنگ و بتن ساخته شده است. هنگامی که در نمای بیرونی آن قدم بزنید می‌توانید متوجه شباهت‌هایی با مقبره کوروش در پاسارگاد شوید. همچنین در حیاط مقبره حکیم توس کتابخانه و موزه‌ای نیز ساخته شده است. در این کتابخانه و موزه آثاری که در منطقه توس کشف شده را نگهداری می‌کنند. همچنین چندین نسخ خطی متعلق به شهر توس نیز در آن جا وجود دارد.
می‌توانید در باغ زیبا و سرسبز آرامگاه او قدم بزنید و با تماشای زیبایی‌های آن جا و همچنین تندیس بزرگ ابوالقاسم فردوسی لذت ببرید. آرامگاه شاعر برجسته ایرانی اخوان مهدی اخوان ثالث نیز در مقبره حکیم توس قرار دارد. هنگام قدم زدن اگر به مقبره‌ای ساده و در کنار آن تندیس کوچکی برخوردید بدانید که آن جا متعلق به شاعر بزرگ شعر نو فارسی، مهدی اخوان ثالث است.
در سال 1399 و در روز 19 ام مهرماه، استاد آواز ایران محمدرضا شجریان نیز در آرامگاه حکیم توس به خاک سپرده شد. بعدها در تاریخ ۱۹ مهرماه سال ۱۳۹۹، محمدرضا شجریان، خسرو آواز ایران، نیز در محوطه آرامگاه فردوسی به خاک سپرده شد.
در زمان حال با توجه به این موضوع که نسل جوان ایران بیشتر با آثار و گنجینه‌های ادبیات ایران آشنا می‌شوند، حفظ این گنجینه‌های ملی و آثار عظیم که نقش زیادی در فرهنگ ما دارند، بسیار احساس می‌شود.
ابوالقاسم فردوسی و شاهکار ماندگار او شاهنامه سندی افتخار بر فرهنگ اصیل ایرانی است و گنجینه‌ای بزرگ در ادبیات ایران محسوب می‌شود و خواهد شد.
رابطه حکیم توس و سلطان محمود غزنوی
همان طور که در قسمت‌های قبلی نیز اشاره کردیم سال‌های زندگی حکیم توس مصادف بود با حکومت سامانیان و غزنویان. در دوره حکومت سامانی سال‌های خوشی برقرار بود؛ زیرا شاهان سامانی اهمیت زیادی برای ادبیات و نویسنده قائل بودند. هنگامی که حکومت غزنویان به سلطنت رسیدند می‌توان گفت که جوانی و ثروت حکیم توس نیز با حکومت سامانیان برای همیشه از دست رفت.
حس ایران دوستی بسیاری که در فردوسی بود و همچنین اخلاق گرایی شدیدش باعث شده بود که شروع به سرودن شاهنامه فردوسی کند. ابوالقاسم برای سرودن شاهنامه هرگز تصمیم بر این نگرفت که با تملق و چاپلوسی از شاهان دربار برای خود اعتبار و حمایت آن‌ها را بخرد. اما در سال‌های پایانی زندگی‌اش به دلیل تنگدستی شدیدی که دچارش شده بود مجبور به این شد که بخش‌هایی از شاهنامه را ویرایش کرده و با آن‌ها به سراغ محمود غزنوی برود.
سلطان محمود غزنوی با کینه‌ای که از حکیم توس گرفته بود، رفتار شایسته و درخوری با او انجام نداد و شاهنامه را اثری سبک دانست. فردوسی هیچ گاه شاهنامه را برای پادشاهی نسرود و از قبال آن پولی نخواست؛ اما در سال‌های پایانی عمرش تنگدستی او را مجبور به انجام این کار کرد.
اگر اهل کتاب و مطالعه هستید می توانید خلاصه کتاب های بیندیشید و ثروتمند شوید، هفت عادت مردمان مؤثر، اثر مرکب، کتاب جادوی فکر بزرگ و … را نیز در سایت ما بخوانید.
بی اعتنایی سلطان محمود غزنوی به فردوسی
در برخی روایات این گونه آمده است که دلیل بی‌مهری‌هایی که سلطان محمود غزنوی نسبت به فردوسی روا می‌داشته است مذهب ابوالقاسم و شیعه بودن او بوده است. از دیگر این دلایل می‌توان به این موضوع نیز اشاره کرد که نزدیکان و اطرافیان سلطان محمود نیز دل خوشی از حکیم توس نداشتند و مدام از او پیش سلطان محمود بدگویی می‌کردند.
روایت‌هایی می‌گویند که سلطان محمود به ابوالقاسم گفته است که قهرمان اساطیری شاهنامه او قهرمانی بی ارزش بوده است و قهرمانانی که هم اکنون در سپاه حکومت غزنوی می‌جنگند بسیار پهلوان‌تر از رستم هستند.
چنین سخنانی از سمت سلطان محمود حکیم توس را بسیار خشمگین کرد، به گونه‌ای که فردوسی از رفتار زشت سلطان محمود شعری سرود و سپس بلافاصله غزنین را ترک کرد. او سال‌های پایانی عمر خود را در شهرهایی چون ری، هرات و طبرستان سپری کرد.
سال‌ها بعد سلطان محمود از رفتاری که نسبت به حکیم توس داشته بود احساس پشیمانی کرد و تصمیم به دلجویی از ابوالقاسم فردوسی گرفت. سلطان محمود برای دلجویی قاصدی را همراه با پاداشی که برای فردوسی مقرر کرده بود به سمت شهر توس فرستاد. اما دریغ که قاصد و پاداش چون نوشدارویی بعد از مرگ بودند و فردوسی در همان روزها چشم‌هایش را بر جهان بسته بود.
دختر ابوالقاسم فردوسی پاداشی که سلطان محمود می‌خواسته به پدرش را بدهد قبول نکرد و او را همراه با قاصد به شهر غزنین پس فرستاد. در قسمت می‌خواهیم به مرور آثار حکیم توس بپردازیم همچنان همراه تیم دانشگاه کسب و کار بمانید.
اثر درخشان ابوالقاسم فردوسی
حکیم توس در سال‌های عمرش مشغول خلق اثری بود که می‌توان گفت به تنهایی از هزاران کتاب و اثر در ادبیات ایران ارزشمندتر و بالاتر است. شاهنامه فردوسی اثری منظوم است و این کتاب ارزشمند دارای 60 هزار بیت می‌باشد و سه دوره را روایت می‌کند. دوره تاریخی، اساطیری و پهلوانی. در تمام این کتاب و در تمام دوره‌هایش دائماً نیک و بد، حق و باطل و همچنین شر و خیر با هم در رقابت هستند.
شاهنامه اثر ابوالقاسم فردوسی آن قدر برای ما ایرانیان ارزشمند است که جزئی از تاریخ و فرهنگ ما محسوب می‌شود. فردوسی با سرودن این کتاب، اساطیر و قهرمانان ملی را مجدد متولد کرده است. او در این کتاب روایتی از نبرد با فساد و بدخویی را به مخاطبانش ارائه می‌دهد. این اثر ارزشمند باعث حفظ فرهنگ و سنت دیرینه و ارزشمند ما در طی سالیان دراز شده است و به دست نسل امروز ایران زمین رسیده است.
در بخش پایانی شاهنامه، حکیم توس اثر خود را با لطافت و زیبایی تمام توصیف می‌کند. از زبان فردوسی او شاهنامه را اثری استوار می‌داند که از فرهنگ ایرانی زاده شده است. او معتقد است که شاهنامه همچون کاخی بلند فرهنگ فارسی را از زیان و گزند حفظ کرده است. همچنین در دو بیت پایانی ابوالقاسم فردوسی به زمانی که نوشتن این اثر ارزشمند به درازا کشیده است نیز اشاره می‌کند:
بسی رنج بردم در این سال سی عجم زنده کردم بدین پارسی
پی افکندم از نظم کاخی بلند که از باد و باران نیابد گزند
دلیل اهمیت شاهنامه چیست؟
نمی‌توان گفت که شاهنامه تنها به این دلیل که یک اثر ارزشمند ادبی است اهمیت دارد! شاهنامه شناسنامه و سندی مکتوب است از فرهنگ و سنت دیرینه ایرانیان. با مطالعه دقیق و عمیق این اثر ارزشمند می‌توانید به فرهنگ غنی سرزمین ایران پی ببرید. دانستن این نکته جالب است که نام شاهنامه را خود ابوالقاسم فردوسی بر روی کتابش نگذاشته است. به این دلیل که کتاب منظوم فردوسی شرحی مفصل از زندگی شاهان در دوران مختلف را ارائه می‌دهد، پس از درگذشت فردوسی دیگران کتاب او را شاهنامه نامیدند.
اساطیر و قهرمانانی که در شاهنامه هستند همواره در برابر ظلم و ناعدالتی و نادرستی‌ها قد علم کردند و دست مایه این مبارزات چیزی جز خرد و عقل نیست. انسان‌هایی که در طرف خیر و نیک ایستاده‌اند در شاهنامه هرگز در برابر بی‌عدالتی‌ها سر خم نکردند و شکست را نپذیرفتند. آن‌ها از این که خود را فدای این راه کنند ترسی ندارند. از جمله مثال‌هایی که می‌توان برای این موضوع آورد مبارزه سیاوش در برابر سودابه، ستیز اسفندیار و سیاوش، روایت کاوه آهنگر و ضحاک، روایت زال و رودابه و نبرد رستم و سهراب است. این مثال‌ها جزئی از برجسته‌ترین داستان‌هایی هستند که در شاهنامه فردوسی می‌درخشند.
نمایشنامه‌نویسان، شاعران و نویسندگان زیادی وجود دارند که از این داستان‌های شاهنامه تأثیر گرفته و در کارهای خود آن‌ها را مجدد خلق کرده‌اند. از زمانی که می‌توان گفت هنر تئاتر در ایران زمین پا گرفت، شاهنامه فردوسی تبدیل به منبعی شد برای دوست داران و عاشقان هنر نمایشی. هنرمندان زیادی در عرصه تئاتر وجود دارند که بهترین آثار خود را با تأثیر گرفتن از شاهنامه خلق کرده‌اند.
درون مایه شاهنامه فردوسی
آزادگی و آزادخواهی ملت ایران چیزی است که درون مایه کتاب ارزشمند شاهنامه بر آن بنا شده است. پهلوانانی چون رستم، سیاوش، کیخسرو، فریدون، سهراب، گودرز، افراسیاب و اسفندیار و کاوه در شاهنامه پهلوانانی بودند که تمام زندگی خود را درگیر نبرد بین نیکی و شر سپری کردند. آن‌ها در این جنگ دائمی همواره آزادگی و آزادی را برای ملتشان مطالبه می‌کردند.
ابوالقاسم فردوسی مسلمان بود، به پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) عشق می‌ورزید و همچنین پیرو امامان شیعه بود. حتی بخش‌هایی از شاهنامه وجود دارد که ابوالقاسم به مدح و ستایش دین اسلام پرداخته است.
برخی مورخان با نگاهی دقیق به شاهنامه به این باور رسیده‌اند که در واقع فردوسی با سرودن این اثر ارزشمند، پیرو راه شاعران قبل از خودش چون دقیقی توسی و مسعودی مروزی بوده است. آن‌ها نیز قبل از زمان حیات ابوالقاسم تصمیم گرفته بودند که تاریخ ایران را به صورت مجموعه‌ای منظوم درآورند. اما هیچ یک از آن‌ها نتوانست کاری که شروع کرده بود را تمام کند.
پس بر این اساس می‌توان گفت که شاهنامه دقیقی و همچنین شاهنامه منصوری، مرجعی برای فردوسی بودند تا شاهنامه فردوسی را خلق کند.
علاوه بر این عده‌ای از تاریخ نگاران هستند که شاهنامه ابومنصوری را مهم‌ترین و بزرگ‌ترین مرجع فردوسی در نگارش شاهنامه می‌دانند. شاهنامه ابومنصوری اثری به نثر است که امروزه دیگر نسخه‌ای از آن موجود نیست. تنها نسخه‌هایی خطی از آن وجود دارد و همچنین در نسخه خطی شاهنامه فردوسی نیز حدود 15 صفحه را به مقدمه‌ای از شاهنامه ابومنصوری اختصاص داده است.
شاهنامه‌های پیش از حیات فردوسی
قبل از زمان حیات ابوالقاسم، دقیقی توسی سعی کرد بر اساس نسخه‌ای که از شاهنامه ابومنصوری به جا مانده بود، مجموعه‌ای منظوم از تاریخ ایران را بسراید. می‌توان گفت که دقیقی توسی حدود 1000 بیت را نیز سروده بود که با مرگ نا به هنگامش در جوانی کارش ناتمام باقی ماند. به همین دلیل کتابی که از او به جا ماند تبدیل شد به منبعی برای ابوالقاسم فردوسی.
بنابراین شاهنامه دقیقی نیز منبعی قابل توجه برای سرودن شاهنامه فردوسی محسوب می‌شود. پس از مرگ ابوالقاسم شاعران زیادی تحت تأثیر شاهنامه قرار گرفتند و سرودن اشعار و نوشتن کتاب‌های حماسی را شروع کردند. از جمله مهم‌ترین این آثار که تحت تأثیر شاهنامه خلق شده‌اند می‌توان به خاوران نامه اثر ابن حسام خوسفی و همچنین پنج گنج متعلق به نظامی گنجوی اشاره کرد.
عشق در شاهنامه
حضور عشق در شاهنامه حضوری پررنگ است. اگرچه ابوالقاسم حتی برای توصیف عشق و احساس هم از زبان حماسی بهره می‌گیرد. از دیگر ویژگی‌های مهم شاهنامه می‌توان به این اشاره کرد که اشعار شاهنامه مصور هستند. فردوسی آن چنان دقیق جزئیات داستان را توصیف و روایت می‌کند، که گویی اتفاقات و وقایع در جلوی چشمان خواننده اتفاق می‌افتد و شما در کنار پهلوان داستان ایستاده‌اید.
این موضوع تفاوتی آشکار بین شاهنامه فردوسی و دیگر آثاری است که به تأثیر از آن خلق شده‌اند. همچنین موسیقی در کلام ابوالقاسم نیز از گیرایی بالایی برخوردار است. حکیم توسی با انتخاب‌های درستش در مورد قافیه و وزن اشعار، لحن حماسی خود را بسیار تأثیر گذار می‌کند.
صنایع ادبی بسیاری به صورت ملموس و شیوا در ابیات به کار رفته است. تصویر سازی طبیعت، تشبیه‌های بدیع و اغراق‌هایی را ابوالقاسم به صورت زیرکانه و هنرمندانه در شاهنامه به کار برده است.
همان طور که در قسمت‌های قبلی نیز اشاره کردیم، شاهنامه دارای سه بخش یا سه دوره کلی است. این بخش‌ها شامل دوره تاریخی، اساطیری و پهلوانی هستند. آن چه که ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه به تصویر کشیده است، تاریخ کامل از زمان آغاز تمدن ایرانیان و تا انقراض حکومت ساسانیان به دست اعراب است.
دوره اساطیری در شاهنامه
رویدادهای تاریخی از زمان پادشاهی کیومرث و تا ظهور فریدون در بخش اساطیری به صورت نظم در شاهنامه به تصویر درآمده است. این دوره زمانی بود که ایرانیان درگیر جنگ داخلی بودند. سرکوب دیوان اصطلاحی که بارها در شاهنامه تکرار شده است، جزئی از اصطلاحات بومیان فلات ایران است. در واقع می‌توان گفت که سرکوب دیوان همواره جز بزرگ‌ترین دغدغه‌های شاهان ایرانی بوده است.
جمع بندی
خیلی خوشحالیم که تا انتهای این مقاله همراه تیم دانشگاه کسب و کار بودید. در این مقاله مروری بر زندگی ابوالقاسم فردوسی داشتیم و با هم اثر ارزشمند او شاهنامه فردوسی را نیز بررسی کردیم. در آخر شاید این نکته برای شما جالب باشد که در سال 1903 شاهنامه طهماسب که دیگر در آن زمان جز مالکیت شخصی محسوب می‌شد، در موزه هنرهای تزیینی به نمایش مراجعه کنندگان درآمد. سال‌ها بعد این کتاب به صورت ورقه‌ورقه به مزایده گذاشته شد و امروزه هر بخش آن در کشوری متفاوت قرار دارد.
118 برگ از این شاهنامه هم اکنون در موزه هنرهای معاصر تهران وجود دارد، که می‌توانید با مراجعه به موزه آن را ببینید. در سال 1393 بود که نسخه‌های مختلف چاپی از شاهنامه طهماسب در تهران رونمایی شد و علاقه‌مندان می‌توانستند آن‌ها را خریداری کنند.
اکثر شاهنامه‌هایی که در ایران وجود دارند، در مقدمه آن‌ها بخش‌هایی از کتاب منثور شاهنامه ابومنصوری آمده است. اما شاید این نکته برایتان جالب باشد که حدود 15 نسخه به صورت خطی از شاهنامه فردوسی وجود دارد. تمام این نسخه‌ها به دلیل تلاش‌های شرق شناسان گردآوری شده است. تعدادی از این نسخه‌ها در کشورهایی چون روسیه، هند، آلمان، امریکا و انگلستان وجود دارند.
جالب است بدانید که اولین نسخه چاپی شاهنامه به صورت چاپ سنگی بوده است! با وجود این که حدود هزار سال از قدمت این اثر ارزشمند می‌گذرد؛ اما همچنان برای مردم ایران و جهان قابل فهم و بسیار دلنشین است.
شما کدام یک از داستان‌های شاهنامه را بیشتر دوست دارید؟ آیا تا به حال به مقبره فردوسی رفته‌اید؟
