اکثر ما استاد شهریار را با شعر “همای رحمت” که بارها در کتاب‌های مدرسه یا نشریات چاپ‌شده است، می‌شناسیم. او یکی از برجسته‌ترین شاعران غزل سرای معاصر است که در قالب‌های سنتی نظیر غزل، قصیده، مثنوی و رباعی شعر می‌سرود. زندگی این شاعر بزرگ و آنچه او را به این مسیر کشاند، داستان طول و درازی دارد که با خواندن آن، بیش‌از گذشته شیفته‌ی سبک و مضامین شعری او خواهید شد. ما در این مقاله از دانشگاه کسب و کار، به شرح زندگی استاد شهریار و بررسی اشعار او از حیث قالب، محتوا و لطافت شعری می‌پردازیم.
زندگینامه استاد شهریار
سید محمدحسین بهجت تبریزی ملقب‌به شهریار، در 11 دی ماه سال 1258 در شهر تبریز به دنیا آمد. او پنج برادر و هفت خواهر داشت. پدرش وکیل برجسته‌ای در تبریز و مادرش، زنی خانه‌دار بود و هر دو اهل کتاب و ادبیات بودند. محمدحسین تحصیلات ابتدایی‌اش را در مکتب‌خانه‌ی کوچکی در زادگاهش آغاز کرد و از همان ابتدا به یادگیری قرآن، گلستان سعدی و اشعار حافظ پرداخت. سپس تحصیلات راهنمایی را در مدرسه‌های متحده و فیوضات و دوران متوسطه را در تبریز و دارالفنون تهران به اتمام رساند.
تحصیل در رشته‌ی طب
شهریار در سال 1303 به مدرسه‌ی طب وارد شد. او علاقه‌ی چندانی به درس پزشکی نداشت و با مشقت و بی انگیزه این دوران را می‌گذراند تا اینکه در اوایل تحصیل در تهران، دلباخته‌ی دختری به نام ثریا شد. آن‌ها مدتی با هم رفت‌و‌آمد می‌کنند و این دلبستگی سبب سرودن اشعار عاشقانه و پر احساس در شهریار می‌شود. اما سرنوشت آن‌ها به‌خوبی پیش نمی‌رود. شهریار، رقیب عشقی دیگری به نام چراغعلی سالار حشمت داشت که در نهایت، ثریا را مجبور به ازدواج با خود می‌کند. این واقعه برای شهریار بسیار دردناک بود، به‌گونه‌ای که از شدت ناراحتی درس طب را اندکی پیش‌از اتمام آن رها می‌کند. او سال‌ها در غم جدایی و فراق ثریا شعر می‌سراید و تا سن 48 سالگی ازدواج نمی‌کند.
سر و همسر نگرفتم که گرو بود سرم / تو شدی مادر و من با همه پیری پسرم
تو جگرگوشه هم از شیر بریدی و هنوز / منِ بیچاره همان عاشق خونین جگرم
دوستی با ابوالقاسم شیوا
شهریار دوستی صمیمی به نام ‘ابوالقاسم شیوا’ داشت که مدت زیادی با هم همراه و همدل بودند. او کمک زیادی به شهریار کرد تا بتواند بر ناراحتی‌اش غلبه‌کند و به کار و سرودن شعر بپردازد. چنان‌چه اولین کتاب شهریار در سال 1308 به کوشش او منتشر شد. این کتاب یک مثنوی به نام روح پروانه بود.
سفر به خراسان
شهریار در سال 1310 به خراسان رفت و به مدت 4 سال در اداره‌ی ثبت اسناد مشهد و نیشابور فعالیت کرد. او در آنجا با نقاش بزرگ، کمال‌الملک آشنا شد و با شاعرانی چون گلشن آزادی، فرخ خراسانی و نوید رفت‌و‌آمد داشت. تا آن‌که در سال 1315 به تهران برگشت و مدتی در شهرداری و سپس در بانک کشاورزی فعالیت نمود.
استاد شهریار پس‌از گذشت چندین سال تنهایی و غربت، سرانجام در سال 1332 به زادگاهش تبریز بازگشت و با استقبال پرشور و بی‌سابقه‌ی مردم مواجه شد. او در همان شهر و در سن 48 سالگی تصمیم به ازدواج می‌گیرد و با نوه‌ی دخترعمه‌اش، عزیزه عبدالخلقی ازدواج می‌کند. حاصل این ازدواج پسری به نام هادی و دو دختر به نام‌های شهرزاد و مریم بود.
درگذشت استاد شهریار
استاد شهریار در سن 81 سالگی به دلیل بیماری ریوی در بیمارستان بستری شد. او مدتی به بیمارستان مهر تهران منتقل گشت تا آن‌که در 27 شهریور 1367 و در سن 83 سالگی چهره در نقاب خاک کشید. جسم او بنابر وصیت خودش در مقبرة‌الشعرای تبریز به خاک سپرده شد. از آن پس 27 شهریور را به واسطه‌ی درگذشت استاد شهریار، روز شعر و ادب فارسی نامیدند.
ویژگی‌های اخلاقی استاد شهریار
شهریار شاعری مذهبی و مومن بود که به قرآن، ائمه و بزرگان دین علاقه‌ی زیادی داشت. مهم‌ترین ویژگی اخلاقی او فروتنی، مهمان‌نوازی و درویشی بود. او به دوستان خود اهمیت می‌داد و با اهل ادب، هنرمندان و نوازندگان همنشینی داشت. خودش نیز دستی در هنر داشت؛ چنان‌که بخشی از قرآن را به خط نستعلیق نوشت و علاقه‌ی زیادی به سه تار داشت. او آن‌چنان زیبا تار می‌نواخت و برای آن شعر می‌سرود که اشک ابوالحسن صبا را جاری می‌کرد. اما آن را ادامه نداد و پس‌از مدتی سه تار را نیز همانند درس طب رها کرد.
دوستی با بزرگان اهل ادب
شهریار در دوران جوانی‌اش در تهران، با بزرگان عصر خود مانند ابوالحسن صبا، محمدتقی بهار و عارف قزوینی مراوده داشت. چنان‌چه اولین دفتر شعر خود را در سال 1310 با مقدمه‌ی ملک‌الشعرای بهار، پژمان بختیاری و سعید نفیسی منتشر کرد. بعدتر با شاعران نوپرداز معاصر نظیر نیما یوشیج، هوشنگ ابتهاج، امیری فیروزکوهی و هنرمندان دیگری دوستی و همنشینی داشت. او شاعر بزرگی بود که محبوبیت زیادی در میان اهل ادب و مردم عادی داشت.
آثار استاد شهریار
مجموعه غزلیات
استاد شهریار، شاعری توانا و با استعداد در تمام قالب‌های شعری بود. او در قالب‌هایی نظیر قصیده، قطعه، رباعی، مثنوی و حتی قالب‌های نو مانند نیمایی شعر می‌سرود، با این‌حال عرصه‌ی هنرنمایی او در قالب غزل بود. غزلیات شهریار که بیشتر حاصل دوران جوانی او هستند، از عشق، شور و احساسات سرچشمه می‌گیرند و مهم‌ترین علت محبوبیت آن‌ها سادگی و لطافتشان است. این غزلیات، بارها در یک یا دو جلد با عنوان مجموعه غزلیات شهریار و توسط انتشارات مختلف ترجمه شده است.
منظومه حیدربابایه سلام
از آنجا که شهریار شاعری ترک زبان و با اصالت تبریزی بود، به توصیه‌ی مادرش، منظومه‌ای از اشعار ترکی می‌سراید و نام آن را حیدربابایه سلام یا سلام بر حیدربابا می‌گذارد. مضمون اصلی این اثر، اصالت و زیبایی‌های روستا و زندگی در آن است و شاعر با زبانی عامیانه و ساده به توصیف طبیعت و مردمان آن پرداخته و احساسات خود را بیان می‌کند. استاد شهریار در این اثر از دوران کودکی خود در خشکناب یاد می‌کند و کوه حیدربابا در آن مکان را، خطاب قرار می‌دهد. این اثر، کاملا به زبان ترکی و در 121 بند سروده‌شده و افرادی چون کریم مشروطه‌چی و بهروز ثروتیان، آن را به زبان فارسی ترجمه کرده‌اند.
دیوان اشعار استاد شهریار
تمام آثار و اشعار استاد شهریار در یک دیوانِ دو یا سه جلدی منتشرشده است. این دیوان شامل 120 هزار شعر سنتی و 15 منظومه و شعر آزاد در قالب‌های نو است. آخرین کتاب شعر او در سال 1369 منتشر شد. این کتاب جلد سوم دیوان اشعار او بود که 500 صفحه داشت. با این‌حال مهم‌ترین اثر شهریار، منظومه‌ی ترکی حیدربابایه سلام است که مهارت او در زبان ترکی و توصیفات زیبای او از طبیعت و زندگی روستایی را نمایش می‌دهد.
ویژگی اشعار استاد شهریار
احساسات سرشار
شعر شهریار سرشار از عواطف و احساساتی است که در مخاطب اثر می‌گذارد. او از عواطف شخصی خود صحبت‌می‌کند، به همین علت مخاطب را جذب می‌کند. مثلا فرد با خواندن اشعار او در مضمون عشق و جدایی، اندوهگین می‌شود یا با شعر او درباره‌ی پیری و از دست‌رفتن جوانی، به زندگی خود فکر‌می‌کند. یکی‌از احساسی‌ترین اشعار شهریار، شعر ‘ای وای مادرم’ اوست که آن را پس‌از فوت مادرش و در قالب نیمایی سروده است. این شعر به راحتی در قلب مخاطب نفوذ کرده و هر خواننده‌ای را دچار تاثر می‌کند:
دیدم نشسته مثل همیشه کنار حوض / انگار خنده كرد ولی دلشکسته بود
” بردی مرا به خاک سپردی و آمدی؟ / تنها نمی‌گذارمت ای بینوا پسر”
می‌خواستم به خنده درآیم ز اشتباه / اما خیال بود، ای وای مادرم…
اندرزهای اخلاقی
اخلاقی و تعلیمی‌بودن شاید مهم‌ترین ویژگی اشعار شهریار است. شهریار از جمله شاعرانی بود که شعر را وسیله‌ای برای بیان اندیشه‌های عمیق و اخلاقی می‌دانست. او در بسیاری از اشعارش به پند و اندرزهای اخلاقی پرداخته و تلاش‌کرده مخاطب خود را با درس‌های زندگی آشنا کند. مهم‌ترین مضامین اخلاقی او شامل تاکید بر ادب، گذشت و مهربانی، قناعت، دوری از دنیاپرستی و دشمنی است که بیشترین درصد آن به بی‌اعتباری دنیا اختصاص دارد.
قراری نیست در دور زمانه، بی‌قراران بین / سرِ یاری ندارد روزگار، از داغ یاران پُرس
تم مذهبی
شهریار شاعری مومن و مسلمان بود و این ویژگی در بسیاری از اشعارش قابل تشخیص است. او شیفته‌ی حضرت علی بود و در همین راستا، شعر مشهور ‘همای رحمت’ و اشعار دیگری نظیر علی و شب، علی انسان کامل و بِالولایت را سرود. استاد شهریار، از آنجا که از کودکی با قرآن بزرگ‌شده بود، ارادت خاصی نسبت به آن داشت و بارها در اشعارش، از تلمیح یا آیات قرآنی استفاده‌کرد. این ویژگی شهریار، محبوبیت او در میان مردمی که اهل مذهب و ولایت بودند را بالا برد و چهره‌ای مردمی‌تر به او بخشید. چنان‌چه در گذشته و امروز در خانه‌های بسیاری از مردم، در کنار قرآن، دیوانی از اشعار شهریار نیز به چشم می‌خورد.
وطن‌دوستی
شهریار علاقه‌ی زیادی به ایران، خصوصا زادگاهش آذربایجان داشت. او تعصب و محبت زیادی نسبت به آذربایجان داشت و آن را بر پایه‌ی ایران دوستی خود می‌دانست. سروده‌هایی نظیر تختِ جمشید و در ستایش فردوسی، این جنبه از افکار شهریار را به‌خوبی نشان می‌دهند. همچنین، او در دوران انقلاب، همگام با مردم بود و پس‌از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، اشعاری در مدح نظام جمهوری اسلامی ایران سرود.
موزون بودن اشعار
اگر تاکنون شعری از استاد شهریار خوانده باشید، به‌راحتی می‌توانید به این ویژگی اشعار او پی‌ببرید. شهریار تبحر زیادی در ترکیب اوزان شعری داشت و اشعاری که می‌سرود از وزن آهنگین و زیبایی خاصی برخوردار بودند.
برخی از شاعران، محتوا را فدای وزن می‌کنند، به‌گونه‌ای که با خواندن آثار آن‌ها دچار توقف و سخت‌خوانی می‌شویم. اما شهریار ازجمله شاعران معاصری است که وزن و محتوا را در کنار هم رعایت‌کرده و اشعاری سروده که در هر بخشی نمونه و زیبا هستند. او حتی در سرودن اشعار نیمایی یا بدون وزن و قافیه نیز موفق بوده و این موضوع، مهارت بالای او در شاعری را نمایش می‌دهد.
زبان عامیانه
یکی‌از ویژگی‌هایی که استاد شهریار را به شاعری مردمی و محبوب تبدیل کرد، استفاده از زبان عامیانه بود. شهریار برای مخاطب خاصی شعر نمی‌سرود و سعی می‌کرد به زبانی بنویسد که حتی برای افراد بی‌سواد و بدون تحصیلات تخصصی نیز قابل فهم باشد. حتی گاهی از اصطلاحات کوچه بازاری استفاده می‌کرد تا زبان شعر را به زبان روزمره‌ی مردم نزدیک کند. این ویژگی، در گذشته‌ی ادبی ما سابقه‌ی کمتری دارد، چرا که بسیاری از افراد، شعر را جولانگاه نمایش قدرت و مهارت خود می‌دانستند. مثلا شاعری مانند خاقانی که سخت‌ترین اشعار فارسی را دارد و از اصطلاحات تخصصی در حوزه‌ی فلسفه، پزشکی، مذهب یا آرایه‌های سخت و دشوار استفاده کرده است.
ماجرای تخلص استاد شهریار
شهریار در اوایل جوانی و آغاز شاعری، با تخلص ” بهجت ” شعر می‌سرود. او از سال 1300 و پس‌از آن‌که به تهران رفت، تخلص ” شیوا ” را برگزید تا اینکه پس‌از مدتی تصمیم گرفت که آن را تغییر دهد. از آن‌جایی که ارادت ویژه‌ای نسبت به حافظ داشت، دیوان او را باز کرد تا تفال بگیرد:
غم غریبی و غربت چو برنمی‌تابم / به شهر خود روم و شهریار خود باشم
و از آن پس، محمدحسین، اشعارش را با تخلص ” شهریار” سرود.
سبک شعری استاد شهریار
سبک شعری شهریار خصوصا در غزل، بیش‌از هر چیز به سبک عراقی و شاعران آن خصوصا سعدی و حافظ برمی‌گردد. شهریار علاقه‌ی زیادی به حافظ داشت و از دوران کودکی با دیوان غزلیات او بزرگ شد. به همین دلیل به غزل توجه ویژه‌ای داشت و حافظ را پیشوا و راهنمای خود قرارداده بود. او مانند حافظ، بارها از آیات قرآن یا تضمین‌های قرآنی در اشعارش استفاده کرده و به عرفان و مذهب علاقه داشت.
نقد شمیسا از استاد شهریار
سیروس شمیسا استاد دانشگاه علامه طباطبایی و دکتر ادبیات فارسی است. او یکی‌از افراد پرکار در حوزه‌ی نشر و نگارش آثار ادبی است که کتاب‌های نقد زیادی درباره‌ی شاعران، نویسندگان و آثار دوره‌های مختلف دارد. او در بخشی از کتاب ‘سیر غزل در شعر فارسی’ به‌بررسی اشعار استاد شهریار پرداخته است. شمیسا او را دنباله‌روی سبک عراقی می‌داند اما با زبانی عامیانه و مبتذل! او تازگیِ اشعار شهریار را به دلیل بیان اوضاع و احوال اجتماعی و زندگی شخصی عاشقانه‌اش می‌داند و از سوی دیگر عقیده دارد که شعرهای عارفانه و مذهبی او فاقد اصالت و ابتکار است.
سریال شهریار
در سال 1384، براساس زندگی استاد شهریار، سریالی توسط کمال تبریزی ساخته‌شد. این سریال که تاکنون بارها از تلویزیون ملی ایران پخش‌شده است، زندگی این شاعر را از کودکی، تا پیری و وفات نشان‌می‌دهد. این سریال به‌خوبی سیر تحول، روابط اجتماعی و عاشقی شهریار را نمایش می‌دهد و از نمونه‌‌های خوب صداوسیما است. اردشیر رستمی بازیگر دوران جوانی شهریار و مرحوم سیروس گرجستانی، میانسالی و پیری او را بازی می‌کند. اگر به زندگی استاد شهریار علاقه دارید و تاکنون این سریال جذاب را ندیده‌اید، تماشای آن را در اولین فرصت از دست ندهید.
معرفی چند کتاب برای شناخت استاد شهریار
مهم‌ترین کتاب برای شناخت آثار یک شاعر یا نویسنده، آثار خودش است؛ چرا که مولف، عصاره‌ی روح و اندیشه و عقاید خود را در کتاب جا می‌دهد. بنابراین برای شناخت شهریار و عقاید او، پیش‌از هرچیز آثار او را مطالعه کنید. در کنار آن‌ها می‌توانید برای شناخت بیشتر به کتاب‌های زیر مراجعه کنید؛ بیوگرافی استاد شهریار اثر لطف‌الله زاهدی، کتاب از شهریار تا شهریار اثر محبوبه کریمی‌افشین، شهریار مرغ بهشتی (زندگینامه و نقد آثار شهریار) اثر مریم مشرف
سخن پایانی
شهریار شاعر بزرگی بود که هم در دوران خودش و هم پس‌از آن، محبوب مردم بود. با این‌حال در طول زندگی خود سختی‌های زیادی کشید و در نهایت با بیماری از دنیا رفت. روز فوت او، در آذربایجان عزای عمومی اعلام‌شد و پس‌از آن به عنوان روز شعر و ادب فارسی در تقویم ایران نامیده‌شد. این موضوع، به‌خوبی اهمیت و بزرگی این شاعر را نشان می‌دهد. غزلیات او از نمونه‌‌های خوب معاصر است که برای هر نوع مخاطبی قابل فهم و شیرین است.
آیا تاکنون آثاری از این شاعر بزرگ را خوانده‌اید؟ نظر شما درباره‌ی زندگی و افکار او چیست؟
