راهنمای صفر تا صد روانشناسی صنعتی و سازمانی

روانشناسی صنعتی و سازمانی (Industrial-organizational psychology) که در ایران روانشناسی صنعتی نامیده می‌شود، یک زیرشاخه از علم روانشناسی است که در سازمان‌ها کاربرد دارد. این دانش، با بهره‌گیری از نظریه‌ها و اصول روانشناسی، به بهبود عملکرد و بهره‌وری در محل کار و ایجاد شرایط مناسب برای سلامت جسمی و روحی کارکنان می‌پردازد. بررسی نحوه تفکر و عمل کارکنان، ارزش‌گذاری شرکت‌ها و برگزاری دوره‌های آموزش رهبری سازمان از جمله فعالیت‌های روانشناسان سازمانی می‌باشد.

کار بخش عمده‌ای از زندگی هر انسان بالغ است که معمولاً نصف ساعات بیداری خود را به آن اختصاص می‌دهد. کار نه تنها فضای زیادی از روزمرگی ما را پر می‌کند، بلکه تأثیر عمیقی بر شیوه زندگی ما، هویت و احساس خودباوری ما و یا به عبارت دیگر، تشخیص و درک ما از خودمان، نوع افرادی که با آن‌ها ارتباط داریم، حتی محل زندگی ما و عوامل بسیار دیگری دارد. بنابراین کاملاً منطقی و قابل فهم است که بخواهیم درباره دنیای کار و رفتار کاری بیشتر بدانیم.

شاید شما هم سؤالاتی در ذهن دارید، مثل این که چرا افراد با دو شغل یکسان، بهره‌وری و درآمدهای کاملاً مختلف دارند؟ چه عواملی باعث رشد یک کسب و کار می‌شود؟ چرا برخی مدیران بسیار محبوب و اثرگذارند و برخی دیگر قادر به نفوذ در دل کارکنان و مشتریان نیستند؟ چرا بعضی افراد، کارکنان شایسته و باوفایند و برخی دیگر غیر قابل اعتماد؟ در این صورت روانشناسی صنعتی و سازمانی، همان علم چالش‌برانگیزی است که مدت‌ها به جستجوی آن بودید. در این مقاله از مجموعه مقالات دانشگاه کسب و کار می‌خواهیم به علم روانشناسی صنعتی و سازمانی بپردازیم. اگر شما نیز به این موضوع علاقه‌مند هستید پیشنهاد می‌کنیم حتماً تا انتهای این مقاله تیم ما را همراهی کنید.

روانشناسی صنعتی و سازمانی چیست؟

در واقع روانشناسی صنعتی و سازمانی دارای دو بعد است. بعد صنعتی به بررسی راه‌های مناسب برای انطباق افراد با شغل‌های متفاوت می‌پردازد. این قسمت گاهی روانشناسی کارگران هم خوانده می‌شود. کارشناسان این حوزه، شخصیت کارگران را تحلیل می‌کنند و آن‌ها را با وظایفی که باید انجام دهند سازگار می‌کنند. سایر فعالیت‌های این قسمت شامل آموزش کارگران، تعیین استانداردهای شغلی و سنجش عملکرد شغلی کارگران است. بعد سازمانی روانشناسی صنعتی به بررسی تأثیر سازمان بر رفتار افراد متمرکز است. ساختار سازمانی، هنجارهای اجتماعی، شیوه‌های مدیریتی و انتظارات شغلی عواملی هستند که می‌توانند رفتار افراد در سازمان را شکل دهند. روانشناس صنعتی با درک چنین عواملی، قصد دارد عملکرد و سلامت افراد را بهبود بخشد و در عین حال سودآوری سازمان را نیز بالا ببرد.

روانشناسی علم بررسی روان و عملکرد انسان از طریق روش‌های علمی تحقیق است. و روانشناسی صنعتی و سازمانی علم بررسی روان و عملکرد انسان در محیط کار از طریق روش‌های علمی و تحقیقی می‌باشد. این شاخه از روانشناسی، گاه روانشناسی شغل و روانشناسی کار هم نامیده می‌شود. این رشته به خاطر پیچیدگی انسان و همچنین پیچیدگی و چند بعدی بودن مسائل کار، علمی بین رشته‌ای است و علاوه بر روانشناسی از دانش رشته‌های متفاوتی مثل مدیریت، اقتصاد، علوم سیاسی، علوم اجتماعی، هوش مصنوعی، حتی پزشکی و… استفاده می‌کند و بر آن‌ها تأثیر می‌گذارد.

روانشناسان صنعتی و سازمانی در چه حوزه‌هایی مشغول به کار می‌شوند؟

به طور کلی، این روانشناسان در دو حوزه‌ی تدریس و پژوهش در دانشگاه‌ها فعالیت می‌کنند. بعضی از آن‌ها هم می‌توانند در سازمان‌های بزرگ و متوسط جای خود را پیدا کنند و با توجه به اندازه و ساختار سازمان، ممکن است عناوین شغلی مختلفی مانند مدیر منابع انسانی، مدیر توسعه پرسنل، مدیر ارتباط با کارکنان، مدیر ارشد جذب نیرو و مدیر بهینه‌سازی عملکرد داشته باشند. ولی یکی از شغل‌های مناسب برای روانشناسان صنعتی و سازمانی نقش مشاور مدیریت است. در این صورت فرد می‌تواند به صورت فریلنسر (کارآفرین) یا به عضویت تیم در شرکت‌های مشاوره مدیریت کار خود را ادامه دهد.

نگاهی به افراد مشهور در این حوزه

• رابرت یرکز: یرکز یک روانشناس معروف بود که در زمینه سنجش هوش فعالیت می‌کرد. او آزمون‌های هوش را برای ارتش آمریکا طراحی و اجرا کرد که برای انتخاب نیروهای نظامی در جنگ جهانی اول به کار گرفته شد. نتایج آزمون‌ها برای سنجش توانمندی‌های پاسخ دهندگان، از قبیل تابعیت و پتانسیل رهبری مورد استفاده قرار گرفت.
• کورت لوین: لوین یک روانشناس تجربی مؤثر بود که چندین نوع از سبک‌های رهبری را که افراد ممکن است در خود نشان دهند، شرح داد. کار او همچنین بر تحلیل تمام عواملی که بر یک موقعیت اثر می‌گذارند تمرکز کرد نه فقط در نظر گرفتن رفتار فردی!
• جیمز مک کین کتل: کتل یکی از پیش‌گامان بررسی نحوه تأثیر تفاوت‌های فردی بر رفتار انسان بود.
• هوگو مونستربرگ: در واقع مونستربرگ روانشناسی بود که به صورت تجربی این علم را آموخته بود. او مقاله اولیه‌ای درباره شیوه به کار گرفتن روانشناسی برای رسیدن به اهداف مختلف صنعتی، شغلی و سازمانی نگارش کرد که بسیار مشهور شد. کارهای او تأثیر قابل توجهی بر رشد اولیه این رشته داشت.
• فردریک تیلور: در واقع تیلور یک مهندس مکانیک بود نه یک روانشناس! اما او کتابی بسیار تأثیرگذار در حوزه افزایش بهره وری در حوزه صنعت منتشر کرد که بسیار حائز اهمیت است.

نحوه تأثیر روانشناسی صنعتی و سازمانی بر بهره وری کارکنان

روانشناسی صنعتی و سازمانی رابطه بین رفتار انسانی و محیط کار و نحوه بهینه سازی عملکرد شرکت‌ها را بررسی می‌کند. با استفاده از خدمات روانشناسان یا مشاوران این رشته، کارفرمایان می‌توانند عملکرد کارگران خود را ارتقا دهند و کارآمدی و بهره وری را در محیط کار بالا ببرند. همچنین روانشناسان سازمانی در زمینه تشویق نیروی کار و تقویت همکاری گروهی نقش دارند.

نگاهی به تأثیر این دانش بر مدیران

روانشناس صنعتی و سازمانی می‌تواند در موارد زیر نقش مشاور و راهنمای شما را به عنوان مدیر یک سازمان درباره عملکرد کارکنان بازی کند:

• گزینش کارمندان: روانشناسان سازمانی با اجرای آزمون و سپس انتخاب افراد، فرد منطبق با شرایط شغلی را پیدا کرده و به پیشرفت بیشتر سازمان کمک می‌کنند.
• خشنودی کارکنان: روانشناسان سازمانی رفتارها و نگرش‌های کارکنان را برای ارزیابی خشنودی کلی کارکنان بررسی می‌کنند. همچنین روانشناسان با استفاده از نتایج خود، تغییراتی را برای افزایش عملکرد و داشتن محیط خوشحال برای کارکنان پیشنهاد می‌دهند تا عملکرد سازمان بهبود یابد.
• تعادل در زندگی کاری: اگر کارکنان استرس دارند یا از محیط کار خود رضایت ندارند، روانشناس صنعت و سازمان وظیفه دارد برای تعادل بین کار و زندگی برنامه‌های مناسب را به کارکنان ارائه داده و به کاهش استرس آنها کمک می‌کند.
• توسعه سازمان: روانشناس سازمان با بهبود ساختار سازمان و همچنین طرح مجدد محصولات به توسعه و پیشروی سازمان کمک می‌کند.

ضرورت علم روانشناسی صنعتی و سازمان

برای این که افراد در شغل خود لذت ببرند و آن را با کیفیت انجام دهند، لازم است که شغل مورد نظر با خصوصیات فردی آن‌ها همخوانی داشته باشد تا روز به روز به آن علاقه‌مندتر و در آن ماهرتر شوند. همچنین برای این که یک شغل به بهینه‌ترین حالت پیش برود و بالاترین سطح بهره‌وری را داشته باشد، باید فرد مناسب آن را انتخاب کند که با خصوصیات مطلوب شغل هماهنگی داشته باشد. پس از این دو شرط مهم، نتیجه‌ای که حاصل می‌شود این است که برای این که افراد خوشحال باشند و مشاغل پویا داشته باشیم باید به خصوصیات افراد و خصوصیات شغل توجه داشته باشیم و هماهنگی این دو را محقق کنیم، مانند کلیدساز حرفه‌ای که برای هر قفل، کلید مناسب آن را در نظر می‌گیرد، چون می‌داند هر قفل با کلید مناسب خودش باز می‌شود.

یک روانشناس صنعتی و سازمانی هم، با دانسته‌ای که از طریق تحلیل‌های علمی از هر شغل و هر فرد به دست می‌آورد، هر شغل را به فرد مناسب و هر فرد را به شغل مناسب خودش، تخصیص می‌دهد. فقط با طی کردن این اولین گام استراتژیک، خیلی از مشکلاتی که امروزه برای بسیاری از افراد و سازمان‌ها وجود دارد رفع می‌شود. و دیگر نخواهیم دید کسانی که شغلشان را دوست ندارند و هر روز خسته‌تر از روز قبل می‌شوند. و شغل‌هایی که در پایین‌ترین سطح بهره‌وری هستند و فقط برای گذراندن روزها انجام می‌شوند، حذف می‌گردند.

بررسی حوزه‌های مختلف این دانش

روانشناسی صنعتی و سازمانی به کاربرد اصول و دانش روانشناسی در محل کار می‌پردازد. این به چه مفهومی منتهی می‌شود؟ روانشناسان صنعتی چه وظایفی را بر عهده دارند؟ در اینجا به برخی از مباحث اصلی‌ که یک روانشناس صنعتی ممکن است در فعالیت‌هایش به آن‌ها پرداخته باشد، نگاه مختصری خواهیم داشت. تا انتهای این مقاله تیم دانشگاه کسب و کار را همراهی کنید.

1. زندگی شغلی در روانشناسی صنعتی و سازمانی

این حوزه به بهبود شادکامی کارمندان و همچنین تقویت توانایی نیروی کار می‌پردازد. روانشناسانی که در این حوزه فعال هستند دنبال راه‌هایی می‌گردند که کارآمدی کارها را بالا ببرند یا برنامه‌هایی ارائه کنند که کیفیت زندگی در محل کار را افزایش دهند. مشخص است که روانشناسی صنعتی و سازمانی رشته‌ای وسیع است و حوز‌ه‌های مختلف دارد و متخصصانی که در این حوزه مشغول هستند با وظایف متفاوتی مواجه هستند. این حوزه می‌تواند بسیار جذاب و ارزشمند باشد و فرصت‌های بسیار زیادی برای پیشرفت فراهم کند.

2. بهبود کارایی و بهره وری

هدف اصلی صاحبان کسب‌وکار این است که کارمندانشان را تشویق کنند به بهترین شکل عمل کنند و روانشناسان صنعتی همیشه دنبال راه‌هایی هستند که به افراد در محل کار کمک کنند با بیشترین اثربخشی و کارایی کارها را پیش ببرند. این موضوع معمولاً شامل ارزیابی عملکرد کارمندان و دادن بازخورد به مدیران می‌شود تا بفهمند مدیران چگونه وظایفشان را انجام می‌دهند و چطور با کارمندان همکاری می‌کنند.

3. توسعه سازمان در روانشناسی صنعتی و سازمانی

ساختار سلسله مراتبی یک سازمان تجاری می‌تواند عملکرد و سودآوری آن را تغییر دهد. روانشناسان صنعتی و سازمانی می‌پرسند که چقدر سازمان‌ها ساختارمند هستند تا نقاط ضعف آنها را شناسایی کنند و تغییراتی را پیشنهاد دهند که باعث افزایش کارایی، ارضای کارمندان و کاهش هزینه‌ها شود.

4. فرایند طراحی ابزار و یا روش‌های کاری

ارگونومی یا هماهنگ سازی ابزار و روش‌های کاری با قابلیت‌ها و محدودیت‌های انسان، یکی از زیرشاخه‌های روانشناسی صنعتی است. متخصصان این زمینه باید محیط و ابزار کار را به گونه‌ای طراحی کنند که هم ایمن باشند و هم بهره‌وری بالایی داشته باشند. به عنوان مثال یک فرد به عنوان روانشناس صنعتی و سازمانی می‌تواند در ساختن یک دستگاه دیجیتالی و یا حتی یک خط تولید فعالیت و همکاری داشته باشد و آن را با توجه به ویژگی‌های مختلف و توانایی‌های جسمانی متفاوت کارکنان هماهنگ و سازگار کند.

5. افزایش رفاه در روانشناسی صنعتی و سازمانی

روانشناسان صنعتی و سازمانی به بهبود سلامت روان و جسمی محل کار کمک می‌کنند. این کار معمولاً با تشخیص نقش‌های شغلی آغاز می‌شود و روانشناس صنعتی باید شغل‌های ارزشمند طراحی کند. فراهم کردن یک محیط کاری سالم، اعمال یک سامانه پاداش‌دهی عادلانه و تضمین اینکه کارمندان حقوق خود را دریافت می‌کنند، از جمله وظایفی است که در این زمینه مطرح می‌شود. امروزه با اینکه صاحبان کسب‌وکار فهمیده‌اند که کارمندان سالم عملکرد بهتری دارند، تقاضا برای روانشناسان صنعتی رو به افزایش است.

6. حوزه آموزش شغلی

روانشناسان صنعتی و سازمانی از دانش روانشناسی برای آموزش و توسعه کارکنان استفاده می‌کنند. آنها می‌توانند تعیین کنند که هر شغل چه مهارت‌ها و توانایی‌هایی را می‌طلبد و به مدیران راهکارهایی برای افزایش انگیزه و بهبود روابط با کارکنان بدهند. علاوه بر این، گاهی اوقات روانشناسان صنعتی مسئول طراحی برنامه‌هایی هستند که مهارت‌های ارتباطی، استراتژی‌های مدیریت و قابلیت حل مشکلات مدیران را ارتقا می‌دهند.

7. انتخاب کارمندان در روانشناسی صنعتی و سازمانی

یکی از عوامل مهم در پیشرفت یک شرکت، جذب نیروهای متخصص و مناسب برای هر کار است. روانشناسان صنعتی و سازمانی با همکاری کارمندان نیروی انسانی، به این کار کمک می‌کنند. برای این منظور، ابتدا هر شغل را تعریف می‌کنند و معیارهای لازم برای استخدام را مشخص می‌کنند. سپس تبلیغات مناسب را برای اطلاع رسانی به علاقه‌مندان به شغل انتخاب می‌کنند و در نهایت از بین داوطلبان، بهترین‌ها را انتخاب می‌کنند. طراحی آزمون‌های استخدامی نیز جزء وظایف روانشناسان صنعتی است.

افراد مناسب برای این رشته

اگر دوست دارید بدانید چگونه می‌توانید دانش روانشناسی را در زندگی واقعی به کار ببرید، روانشناسی صنعتی و سازمانی گزینه‌ای مناسب برای شما خواهد بود. این رشته ترکیبی از روانشناسی و زمینه‌های مختلفی مانند طراحی محصول، کامپیوتر، آمار و مهندسی است. پس اگر به این حوزه‌ها علاقه‌مند هستید، روانشناسی صنعتی می‌تواند بهترین انتخاب برای شما باشد.

نگاهی به رشته روانشناسی صنعتی و سازمانی در کشور ما ایران

روانشناسی صنعتی و سازمانی نسبت به بسیاری از دستاوردهای حوزه‌ی مدیریت و روانشناسی، نیازمند بومی‌سازی بیشتری است. فرهنگ، ساختار و شرایط اقتصادی ما، نحوه‌ی ارتباطات میان شرکت‌هایمان و نوع رابطه‌ی دولت با کسب و کارها، در کشور ما با خیلی از جاهای دنیا متفاوت است. برای مثال در کشورهای توسعه یافته کم پیدا می‌شود که کارمندهای یک شرکت، در زمان ساعات کار به ترید ارز و خرید و فروش سهام در بورس و استخراج رمزارز بپردازند. یا مجبور باشند حقوق خود را با هزینه‌‌های زندگی مقایسه کنند. عدم شفافیت، رانت، تکیه‌گاه مدیران به ارتباط و همچنین عدم توجه به شایسته‌سالاری در بعضی از شرکت‌ها، باعث می‌شود که قسمتی از دستاوردهای روانشناسی صنعتی و سازمانی برای ما مناسب نباشد یا حداقل کارآمد نباشد.

روانشناسی صنعتی و سازمانی یک رشته‌ی خلاق است که در مقابل مدیریت رفتار سازمانی و مدیریت منابع انسانی که فقط از مجموعه‌ای از ابزارها و توصیه‌ها استفاده می‌کنند، از روش‌های علمی و تحقیقاتی برای بررسی سازمان‌ها بهره می‌برد. این رشته به متخصصان خود آموزش می‌دهد که چگونه با استفاده از ابزارهای کمّی و کیفی و تحقیقات میدانی، سازمان‌های ایرانی را به شکل دقیق، منطقی و مستند شناسایی کرده و توصیه‌هایی مناسب با نیازهای محلّی (و نه الگوهای آماده) ارائه دهند.

پردرآمدترین گرایش رشته روانشناسی در آمریکا

اداره آمار کار ایالات متحده امریکا اعلام کرد که روانشناسی صنعتی و سازمانی یکی از مشاغلی است که سرعت رشد بالایی دارد و درآمد آن سالانه بیش از 10 درصد افزایش می‌یابد. بر اساس آمار استخدامی اداره آمار کار، در ماه می 2016، روانشناسان صنعتی و سازمانی به طور متوسط ​​109،030 دلار درآمد داشتند. ده درصد پایین‌ترین درآمد روانشناسان صنعتی و سازمانی حدود 51،350 دلار و همچنین ده درصد بالاترین درآمد آن‌ها به طور متوسط ​​184،380 دلار بوده است. این رشته با درآمد سالانه متوسط ​​192،150 دلار، بالاترین درآمد را در میان گرایش‌های رشته روانشناسی کسب کرده‌اند. دستمزد در این حوزه تخصصی مثل سایر حوزه‌ها، تحت تأثیر عوامل مختلفی همچون مکان جغرافیایی، سطح تحصیلات، حوزه فعالیت و تجربه در این زمینه قرار می‌گیرد.

کلام آخر

خیلی خوشحالیم که تا انتهای این مقاله همراه تیم دانشگاه کسب و کار بودید. در آخر می‌توان گفت هر کسب و کار، سازمان و صنعتی می‌خواهد سهم بالاتری از بازار هدف خود را کسب کند حتی اگر محصول یا خدمتی که ارائه می‌دهند دارای ابعاد عقیدتی، فرهنگی یا ارزشی باشد. پس تمام فعالیت‌های قبل، هر چند خوب و با کیفیت انجام شده باشند، در صورت عدم توانایی در جذب سهم مناسب از بازار، بی‌فایده هستند. در واقع هزینه بیشتر و نتیجه کمتر داشته‌ایم.

پس این مرحله از کار ما مهم‌ترین مرحله است. به حدی که بسیاری پیشنهاد می‌کنند، یک کسب و کار و یا سازمان جدید، به شکل معکوس شروع شود بهتر است. یعنی اول بازار و مشتریان هدف شناسایی شوند و فرایندهای بازاریابی آغاز شوند و حتی پیش فروش صورت بگیرد. سپس تولید بر اساس سفارش‌ها شروع شود و به تدریج ساختار سازمانی هر کسب و کار بر اساس واقعیات و خصوصیات خودش، تشکیل شود.

این حوزه در رشد و پویایی کسب و کارها و جلوگیری از شکست و تعطیل شدن در بازار نامطمئن امروز، بسیار حائز اهمیت است و روانشناسی صنعتی سازمانی در این حوزه، چالش‌های زیادی را پاسخ می‌دهد. از بهترین روش‌های شناسایی مخاطبین هدف، تا تعریف جدیدترین و با دقت‌ترین استراتژی‌های بازاريابي و فروش و به دست آوردن بالاترین سهم از بازار! روانشناسان از استراتژي‌هایي که از آزمایشگاه‌های جهاني روانشناسي رفتار مصرف‌کننده، روانشناسي اجتماعي، روانشناسي تجربي، روانشناسي رفتار و… و با بررسي رفتار میلیون‌ها انسان در سراسر جهان، در قالب گروه‌های آزمایش و کنترل و مطالعات آماري دقيق، نتيجه گيري شده‌اند، بهره می‌برند. به نظر شما وجود یک روانشناس صنعتی و سازمانی در سازمان چه فواید دیگری خواهد داشت؟