زندگی‌نامه و اقدامات عمرانی شیخ بهایی: از افسانه تا واقعیت

در تاریخ پر فراز و نشیب ایران، شخصیت‌های بسیاری وجود دارند که نه تنها در عرصه علم و فرهنگ، بلکه در زمینه‌های عمرانی و اجتماعی نیز تأثیرگذار بوده‌اند. یکی از این شخصیت‌های برجسته، شیخ بهایی است؛ مردی که با نبوغ و خلاقیت خود، نه تنها به عنوان یک عالم و دانشمند شناخته می‌شود، بلکه به عنوان یک معمار و مهندس بزرگ نیز در دل تاریخ جاودانه شده است. شیخ بهایی، با زندگی‌نامه‌ای پر از افتخارات و دستاوردهای شگرف، نماد دانش و عرفان در دوران صفوی است. او با درک عمیق از نیازهای جامعه و توانایی‌های خود، پروژه‌های عمرانی بزرگی را به سرانجام رساند که تأثیرات عمیقی بر معماری و ساخت‌وساز در ایران داشت.

این مقاله از دانشگاه کسب و کار به بررسی زندگی‌نامه، اقدامات عمرانی و تأثیرات شیخ بهایی بر جامعه و فرهنگ ایرانی می‌پردازد. از دوران کودکی و تحصیلات او گرفته تا پروژه‌های بزرگ و تأثیرات اجتماعی‌اش، ما به کاوش در دنیای شگفت‌انگیز این شخصیت تاریخی خواهیم پرداخت. پس اگر دوست دارید با این شخصیت مهم آشنا شوید، تا پایان این مقاله همراه ما باشید.

شیخ بهایی کیست؟

بهاءالدین محمد بن حسین عاملی از علمای دین و دانشمندان و شاعرانی بود که به دو زبان عربی و فارسی شعر می‌سرود. او را بنابر منابعی از نوادگان حارث همدانی، از شخصیت‌های برجسته‌ی صدر اسلام و از یاران حضرت علی می‌دانند.

بهاءالدین محمد در سال 953 قمری در بعلبک لبنان به دنیا آمد و دوران کودکی خود را در جبل عامل شام گذراند. پدر او، حسین بن شیخ عبدالصمد، از پیشوایان شیعه و مشایخ مشهور زمان خودش بود که رهبری و هدایت جمع کثیری از مسلمانان را برعهده داشت.

سال‌های ابتدایی زندگی و تحصیلات

حسین بن شیخ عبدالصمد، به دلیل کمبود شیعیان در جبل عامل و دعوت شاه تهماسب صفوی، به ایران سفر کرد و در قزوین، مهد دانش و فرهنگ آن زمان، سکونت گزید. او پسرش، بهاءالدین محمد، را که در آن زمان سیزده ساله بود، به نزد اساتید برجسته آن شهر فرستاد و او به سرعت در عرصه‌های علمی پیشرفت کرد. پدر شیخ بهایی، چهار سال بعد، به مقام شیخ الاسلامی قزوین رسید و سپس شیخ‌الاسلام هرات و مشهد شد. او در سال 984 قمری در بحرین درگذشت. پس از این واقعه، بهاءالدین محمد و مادرش به تنهایی به قزوین بازگشتند.

شیخ بها‌‌یی علوم معقول را نزد مولانا عبدالله مدرس یزدی آموخت و فنون ریاضی را نزد ملاعلی مذهب و طب و قانون را از حکیم عمادالدین محمود فراگرفت. این تلاش‌ها به او کمک کرد تا در مدت زمان کوتاهی به درجات بالای علم و دانش دست یابد و کتاب‌های متعددی در زمینه‌های مختلف تألیف کند.

شیخ الاسلامی اصفهان

شیخ بهایی شخصیتی مهربان و بخشنده داشت. او به زنان و کودکان پناه می‌داد و به آن‌ها غذا می‌بخشید و با وجود آنکه محبوب دربار و پادشاهان هم بود، از آنان دوری می‌کرد. بهاءالدین محمد در زمان حکومت چهار پادشاه صفوی زندگی می‌کرد: شاه طهماسب، اسماعیل دوم، سلطان محمد خدابنده و شاه عباس اول. با این‌ حال، عمده‌ی فعالیت‌های او در دوران شاه عباس انجام شد. این پادشاه علاقه‌ی زیادی به گسترش فرهنگ و تمدن ایران داشت به همین دلیل به علما توجه زیادی نشان می‌داد.

شخصیت برجسته‌ی بهاءالدین محمد موجب شد که در 43 سالگی به جایگاه شیخ الاسلامی اصفهان منصوب شود. پس از انتقال پایتخت صفویه از قزوین به اصفهان‌ در ده سال بعد، شیخ بهایی، شیخ‌الاسلام حکومت شاه عباس شد. او کم‌کم به محبوبیتی نزد شاه دست یافت که مشاور و همراه او در مجالس و سفرهای متعدد شد، چنان‌که بعدها ادعاهای بزرگی از شخصیت او نقل شد!

درویشی و سفرهای شیخ بهایی

بهاءالدین محمد علاقه‌ی چندانی به مقام‌های سیاسی و مذهبی نداشت و دوست داشت راه درویشی و عزلت را در پیش بگیرد. چنان‌که در منابعی آمده، دائم قصد استعفا از جایگاه شیخ الاسلامی داشت. او در سال‌های 994 تا 1008 قمری به قصد زیارت، سیاحت و کسب دانش سفرهایی به مکه و مدینه و شام داشت؛ اما پس از این دوران، گرفتار مشکلات کهولت سن شد و مدتی را در خانه و دور از مسائل سیاسی گذراند.

مرگ و تدفین شیخ بهایی

در منابع متعددی چنین آمده که شیخ بهایی روزی با گذشتن از آرامگاه بابا رکن الدین در اصفهان، صدایی از گور یا آسمان شنید. این صدا او را از زمان مرگش آگاه کرد و به ترس از آخرت و ترک دنیا توصیه کرد. بهاءالدین محمد پس از این واقعه، مدتی را در تنهایی و سکوت گذراند و از دیدار با خانواده و دوستان پرهیز کرد. سپس در چهارم شوال همان سال بیمار شد و چند روز بعد، در دوازدهم شوال سال 1030 قمری در اصفهان از دنیا رفت.

پیکر شیخ بهایی را پس از وفات، بنابر توصیه‌ی خودش به مشهد می‌برند تا در حرم امام رضا به خاک سپرده‌ شود. خاکسپاری او همراه با جمع کثیری از مردم انجام شد که برای حمل جنازه از هم سبقت می‌گرفتند و برای فقدان این شیخ بزرگوار عزاداری می‌کردند. آرامگاه شیخ بهایی هم‌اکنون بین مسجد گوهرشاد و صحن آزادی قرار دارد و زیارتگاه دوستداران و شیفتگان اوست.

اقدامات عمرانی شیخ بهایی

روایت‌های درست و نادرست درباره شیخ بهایی

قصه‌ها و ادعاهایی که درباره‌ی شخصیت شیخ بهایی وجود دارد، تفاوت زیادی با منابع و اسناد تاریخی دارد. مردم بسیاری از ابداعات و سازه‌ها و حتی کارهای غریب عارفان را به اشتباه به شیخ بهایی نسبت داده‌اند. در صورتی که برخی از این مسائل ساخته‌ی ذهن مردم است یا در مواردی خاص متعلق به سایر فیلسوفان گذشته مانند میرداماد، ملاصدرا و … است. ما در این بخش از دانشگاه کسب و کار به بررسی این ادعاها و حقایق پشت آن‌ها می‌پردازیم.

• طراحی مسجد جامع اصفهان

شاه عباس در سال 1020 قمری، در یکی از روزهایی که اعضای دربار و شیخ بهایی در ایوان کاخ عالی قاپو نشسته‌ بودند، به ضلع جنوبی میدان نقش جهان اشاره می‌کند و خطاب به شیخ بهایی می‌گوید:” ای شیخ، بر این انگشتری جای نگین خالی است.” بسیاری از مردم این داستان را سرآغاز ساخت مسجد جامع توسط بهاءالدین محمد می‌دانند، در صورتی که هیچ منبع موثقی برای اثبات آن وجود ندارد.

در کتاب جامع عباسی از فردی به نام “بدیع الزمان تونی‌الاصل یزدی مولد” به عنوان یکی از معماران مسجد یاد می‌کنند. علاوه بر این در کتیبه‌ی جامع عباسی، نام معمار را “استاد علی اکبر اصفهان” نوشته‌اند. با این‌ حال به احتمال زیاد، شیخ بهایی تعیین قبله‌‌ی مسجد جامع اصفهان را برعهده داشت و از این طریق توانست به اختلافات میان روحانیان پایان دهد. از زمان شاه تهماسب به بعد، تعیین قبله‌ی مساجد به مسئله‌ای مهم تبدیل شد که بارها موجب درگیری و اختلاف میان مردم و علما شده‌ بود.

• حمام شیخ بهایی

در اصفهان حمامی وجود دارد که به نام حمام شیخ بهایی شناخته می‌شود. افسانه‌های متفاوتی درباره‌ی این حمام وجود دارد. مردم عقیده داشتند معماری این ساختمان به‌گونه‌ای بود که با یک شمع گرم می‌شد یا چراغی مخفی داشت که فضا را گرم می‌کرد و به محض پدیدار شدن خاموش می‌شد!! هیچ سند و منبعی وجود ندارد که ساخت این حمام را به شیخ بهایی نسبت دهد. قدمت پیکره‌ی آن نیز قابل تشخیص نیست.

مثلا برخی از کاشی‌کاری‌های آن مربوط به دوران پهلوی است؛ ولی مشخص نیست در آن زمان ساخته شدند یا نسخه‌های بازسازی‌شده‌ی آن هستند. بنابراین به احتمال زیاد این ادعا واقعیت ندارد یا حداقل منبعی برای اثبات آن وجود ندارد.

• طراحی حصار صحن نجف

یکی از ادعاهای شگفتی که به شیخ بهایی‌‌ نسبت می‌دهند، طراحی عجیب حصار صحن نجف است. این حصار به شکل ستاره‌ی علمی آسمان طراحی‌شده و اگر دانشمندی در یکی از حجره‌های آن منزل کند به پیشرفت و ترقی می‌رسد! اینکه ادعای طراحی آن را به بهاءالدین محمد نسبت می‌دهند به اندازه‌ی کرامات و عجایب خود صحن دور از ذهن است؛ زیرا تا زمان درگذشت شیخ بهایی در سال 1030، نجف همچنان در تصرف عثمانیان بود و امکان تصرف او در طراحی صحن وجود نداشت. تعمیرات شاه عباس در نجف نیز از سال 1032 آغاز شد.

• طومار تقسیم آب یا طومار شیخ بهایی

طومار شیخ بهایی عنوان سندی بود که برای تعیین شیوه‌ی تقسیم آب زاینده‌رودِ اصفهان در دوره‌ی صفوی تنظیم شد. بسیاری از مردم، بهاءالدین محمد را عامل این سند و تقسیم آب می‌دانند در صورتی‌ که احتمالا این سند در سال 923 قمری و به فرمان شاه طهماسب تدوین شد. هرچند این احتمال نیز بعدها رد شد و متن سند را شبیه به متن‌های قاجاری ارزیابی کردند. آنچه مسلم است این است که شیخ بهایی عامل آن نیست و این ادعا نیز مردود می‌شود.

مردودی سخنان بی‌اعتبار

ادعاهای بسیار دیگری نیز درباره‌ی شیخ بهایی وجود دارد که غیر قابل اثبات است. برخی ساخت پل خواجو، مسجد شیخ لطف‌الله و حتی میدان نقش جهان را به او نسبت داده‌اند و در موارد دیگری او را ابداع کننده‌ی سفیداب و نان سنگک و نان بربری دانسته‌اند.

این‌که چه دلایلی پشت این سخنان است مشخص نیست، ولی به نظر می‌رسد اکثر آن‌ها بعد از وفات شیخ بهایی‌‌ و حتی پس از حکومت صفویه مرسوم شدند. با این‌حال، منابع بسیاری برای اهالی تحقیق و پژوهش وجود دارد که با استفاده از آن‌ها عوامل اصلی طراحی و ساخت این بناها را شناسایی کرده و از این طریق ادعاهای نادرست را رد کنند.

بزرگداشت‌های شیخ بهایی

تاکنون برای بزرگداشت شیخ بهایی و شناخت اقدامات مهم او در تاریخ و فرهنگ ایران زمین، اقدامات متعددی انجام شده‌‌ است. برخی از این موارد عبارت است از:

• جشنواره شیخ بهایی‌‌

از سال 1383، شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان به برگزاری جشنواره‌ای به نام “جشنواره شیخ‌‌ بهایی” اقدام کرده است. این جشنواره به منظور گرامیداشت خدمات علمی و فرهنگی شیخ بهایی و به عنوان نمادی از کارآفرینی و نوآوری در ایران برگزار می‌شود. برگزارکنندگان این جشنواره شیخ بها‌‌یی را به عنوان شخصیتی که دانش را به فناوری تبدیل کرد، می‌شناسند. به همین دلیل، موضوع جشنواره هرساله بر روی فناوری و کارآفرینی متمرکز است و از کارآفرینان برتر در این حوزه حمایت و قدردانی می‌شود.

• ثبت نام شیخ بهایی در لیست مفاخر ایران

در سال 2009، سازمان یونسکو به پاس خدمات ارزشمند شیخ بهایی در علوم مختلف، نام او را در لیست مفاخر ایران ثبت کرد. این اقدام نه تنها نشان‌دهنده‌ی اهمیت کارهای علمی و فرهنگی او است، بلکه به تأکید بر جایگاه او به عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ علم و فرهنگ ایران کمک می‌کند.

• مجموعه تلویزیونی شیخ‌‌ بهایی

در سال 1387، مجموعه تلویزیونی “شیخ بهایی” در 17 قسمت از شبکه دوم سیما پخش شد. این سریال به کارگردانی شهرام اسدی و با بازیگرانی چون علی نصیریان، خسرو شکیبایی و فاطمه گودرزی، به زندگی و آثار این شخصیت بزرگ پرداخته‌‌ و تلاش کرده‌‌ است تا ابعاد مختلف شخصیت و تأثیرات او را به تصویر بکشد. پخش این مجموعه تلویزیونی به افزایش آگاهی عمومی درباره شیخ بهایی و خدمات او به جامعه علمی و فرهنگی ایران کمک کرده‌‌‌ است و یاد و خاطره او را در ذهن نسل‌های جدید زنده نگه‌‌ داشته‌ است.

زندگی‌نامه دیگر افراد موفق: اگر به مطالعه زندگی‌نامه افراد موفق علاقه دارید توصیه می‌کنیم مقالات اپرا وینفری، لری الیسون، جک دورسی و لری پیج را در رسانۀ دانشگاه کسب و کار بخوانید.

سخن پایانی

بهاءالدین محمد بن حسین عاملی از عالمان جامع‌الاطرافی بود که به اکثر علوم زمان خود مسلط بود. او با آثار متعددی که در حوزه‌های مختلف نوشت به گسترش و پیشرفت علم و دانش کمک کرد. با این‌حال بیشترین شهرت او به دلیل اقداماتی بود که در دوران شیخ‌الاسلامی شاه عباس انجام داد. او برای مدیریت کارها به پادشاه مشاوره می‌داد و در مواقع ضروری راهکارهای مناسبی برای حل مشکلات ارائه می‌کرد.

از همسر یا فرزندان شیخ بهایی اطلاع چندانی وجود ندارد؛ اما ظاهرا با خانواده‌اش در منزل خواهر شاه عباس که فوت کرده‌ بود زندگی می‌کرد. این موضوع نشان‌دهنده‌ی علاقه‌ی شاه عباس به او بود. نظر شما درباره‌ی شخصیت و اقدامات شیخ بهایی چیست؟ تا چه حد به شایعه‌های پیرامون او اعتقاد دارید؟ نظرات ارزشمند خود را با ما در دانشگاه کسب و کار در میان بگذارید.

منبع: Wikipedia

سوالات متداول