شیخ بهایی و اقدامات عمرانی او – از افسانه و روایت تا واقعیت!

شیخ بهایی عالم و عارف بزرگ دوران صفوی بود. جایگاه او به اندازه‌ای والا بود که در دوران سلطنت شاه عباس، مدتی طولانی شیخ الاسلام شهر اصفهان شد. با این‌ حال، امروزه شخصیت او نزد عامه‌ی مردم و خصوصا اهالی اصفهان بیش از آن‌ که عالمی دینی باشد، اعجوبه‌ای در عالم مهندسی و معماری و علوم خفیه است. ساخت حمامی که با یک شعله گرم می‌شد، منارجنبان، مسجد جامع عباسی، صحن نجف، طومار تقسیم آب و … تنها بخشی از اعجاب او هستند.

حتی اولین نسخه‌ی تولیدی از نان سنگک و سفیدآب را نیز برای شیخ بهایی دانسته‌اند! اینکه این ادعاها تا چه اندازه درست یا نادرست است، مسئله‌ای است که ما در این مقاله از دانشگاه کسب و کار به آن می‌پردازیم.

شیخ بهایی که بود؟

بهاءالدین محمد بن حسین عاملی از علمای دین و دانشمندان و شاعرانی بود که به دو زبان عربی و فارسی شعر می‌سرود. او را بنابر منابعی از نوادگان حارث همدانی، از شخصیت‌های برجسته‌ی صدر اسلام و از یاران حضرت علی می‌دانند. بهاءالدین محمد در سال 953 قمری در بعلبک لبنان به دنیا آمد و دوران کودکی خود را در جبل عامل شام گذراند. پدر او، حسین بن شیخ عبدالصمد، از پیشوایان شیعه و مشایخ مشهور زمان خودش بود که رهبری و هدایت جمع کثیری از مسلمانان را برعهده داشت.

سفر خانوادگی به ایران

حسین بن شیخ عبدالصمد، پس از مدتی به دلیل کمبود شیعیان در جبل عامل و دعوت شاه تهماسب صفوی، به سوی ایران رهسپار شد. در آن زمان قزوین مهد دانش و فرهنگ و سکونتگاه عالمان و عارفان بود. حسین عاملی به همراه خانواده‌اش در آن شهر سکونت کرد و پسرش بهاءالدین محمد را که سیزده سال داشت نزد اساتید برجسته‌‌ی آنجا گذاشت. شخصیت مذهبی او به‌گونه‌ای بود که چهار سال بعد شیخ الاسلام قزوین و پس از آن شیخ‌الاسلام هرات و مشهد شد.

دوران تنهایی و بی‌پدری شیخ بهایی

در سال 984 قمری، حسین عاملی تصمیم گرفت به همراه خانواده‌اش به سفر حج برود؛ اما اندکی بعد در بحرین درگذشت. بهاءالدین محمد و مادرش پس از این حادثه به تنهایی به ایران بازگشتند و در همان قزوین سکونت کردند. از آن زمان به بعد جدیت شیخ بهایی در یادگیری علم و مذهب آغاز شد.

او بعضی علوم معقول را نزد مولانا عبدالله مدرس یزدی آموخت، سپس فنون ریاضی را نزد ملاعلی مذهب و طب و قانون را از حکیم عمادالدین محمود فراگرفت. این عوامل موجب شد که بهاءالدین محمد در اندک مدتی به درجات بالای علم و دانش دست یابد و کتاب‌های متعددی در زمینه‌های مختلف تألیف کند.

شیخ بهایی و شیخ الاسلامی اصفهان

شخصیت برجسته‌ی بهاءالدین محمد موجب شد که در 43 سالگی به جایگاه شیخ الاسلامی اصفهان منصوب شود. پس از انتقال پایتخت صفویه از قزوین به اصفهان‌ در ده سال بعد، شیخ بهایی، شیخ‌الاسلام حکومت شاه عباس شد. او کم‌کم به محبوبیتی نزد شاه دست یافت که مشاور و همراه او در مجالس و سفرهای متعدد شد، چنان‌که بعدها ادعاهای بزرگی از شخصیت او نقل شد!

درویشی و سفرهای شیخ بهایی

بهاءالدین محمد علاقه‌ی چندانی به مقام‌های سیاسی و مذهبی نداشت و دوست داشت راه درویشی و عزلت را در پیش بگیرد. چنان‌که در منابعی آمده، دائم قصد استعفا از جایگاه شیخ الاسلامی داشت. او در سال‌های 994 تا 1008 قمری به قصد زیارت، سیاحت و کسب دانش سفرهایی به مکه و مدینه و شام داشت؛ اما پس از این دوران، گرفتار مشکلات کهولت سن شد و مدتی را در خانه و دور از مسائل سیاسی گذراند.

آگاهی از زمان مرگ

در منابع متعددی چنین آمده که شیخ بهایی روزی با گذشتن از آرامگاه بابا رکن الدین در اصفهان، صدایی از گور یا آسمان شنید. این صدا او را از زمان مرگش آگاه کرد و به ترس از آخرت و ترک دنیا توصیه کرد. بهاءالدین محمد پس از این واقعه، مدتی را در تنهایی و سکوت گذراند و از دیدار با خانواده و دوستان پرهیز کرد. سپس در چهارم شوال همان سال بیمار شد و چند روز بعد، در دوازدهم شوال سال 1030 قمری در اصفهان از دنیا رفت.

مقبره‌ شیخ بهایی

پیکر شیخ بهایی را پس از وفات، بنابر توصیه‌ی خودش به مشهد می‌برند تا در حرم امام رضا به خاک سپرده‌ شود. خاکسپاری او همراه با جمع کثیری از مردم انجام شد که برای حمل جنازه از هم سبقت می‌گرفتند و از فقدان این شیخ بزرگوار عزاداری می‌کردند. آرامگاه شیخ بهایی هم‌اکنون بین مسجد گوهرشاد و صحن آزادی قرار دارد و محفل دوستداران و شیفتگان اوست.

برخی از اقدامات شیخ بهایی

بهاءالدین محمد شخصیتی مهربان و بخشنده داشت. او منزلی داشت که در آن به زنان و کودکان پناه می‌داد و اگر غذایی نداشتند، به آن‌ها غذا می‌بخشید. او اکثر درآمد خود را صرف کمک به نیازمندان می‌کرد و با وجود آنکه محبوب دربار و پادشاهان هم بود، از آنان دوری می‌کرد.

• فعالیت‌های دوران شاه عباس

بهاءالدین محمد در زمان حکومت چهار پادشاه صفوی زندگی می‌کرد: شاه طهماسب، اسماعیل دوم، سلطان محمد خدابنده و شاه عباس اول. با این‌ حال، عمده‌ی فعالیت‌های او در دوران شاه عباس انجام شد. این پادشاه علاقه‌ی زیادی به گسترش فرهنگ و تمدن ایران داشت به همین دلیل به فلاسفه و علما توجه زیادی نشان می‌داد.

او شاگرد شیخ بهایی و میرداماد را که خلیفه سلطان نام داشت، به وزارت خود انتخاب کرد. سپس بهاءالدین محمد را شیخ الاسلام اصفهان و سپس شیخ‌الاسلام کل کشور کرد. شیخ بهایی در این مدت به رهبری دینی عالمان و فقها پرداخت و بنابر منابعی، سفارت شاه عباس در برخی سفرهای خارج از قلمرو صفویه را نیز برعهده داشت.

• خدمات عمرانی شیخ بهایی

به عقیده‌ی بسیاری از پژوهشگران، شیخ بهایی از مهارت‌های ریاضی و عمرانی زیادی بهره‌مند بود. او با استفاده از این دانش، قبله‌ی مسجد جامع اصفهان را مشخص کرد و به اختلافات مردم پایان داد. یکی از اقداماتی که به شیخ بهایی نسبت می‌دهند، ابداع نان سنگک و تنور نانوایی بود.

در تقویم نانوایان تهران درباره‌ی آن، چنین نقل شده‌ است:” شاه عباس برای حل مشکل کمبود نان برای مردم و مسافران شهرهای مختلف به فکر چاره بود. او برای حل مسئله از بهاءالدین محمد کمک خواست. شیخ بهایی با تفکر و تعمق توانست تنوری از سنگریزه و آتش ابداع کند و از این طریق به نحوه‌ی پخت نان سنگک دست یابد.”

• تألیف کتاب‌های ادبی

بهاءالدین محمد در کنار نگارش آثار متعددی در حوزه‌ی عرفان و فلسفه، کتاب‌هایی منثور و منظوم به زبان‌های فارسی و عربی خلق کرد. او در قالب‌های مثنوی، غزل و رباعی از ابوسعید ابوالخیر، حافظ و مولانا جلال‌الدین بلخی پیروی می‌کرد. موضوع اشعار او زهد و عرفان و تصوف بود و سادگی و زیبایی خاصی داشت:

ساقیا بده جامی، زان شراب روحانی / تا دمی برآسایم زین حجاب جسمانی
بهر امتحان ای دوست، گر طلب کنی جان را / آن‌چنان برافشانم، کز طلب خجل مانی

شیخ بهایی و دانش ریاضی

کشور ایران در دوره‌ای از تاریخ دچار رکود علمی در دانش‌های ریاضی و نجوم شد. در این دوران به علوم دینی و عرفانی توجه بیشتری می‌شد و کتاب‌های متعددی در حوزه‌های مختلف آن به نگارش درمی‌آمد. به همین علت دانش ریاضیِ شیخ بهایی اگرچه به عقیده‌ی بسیاری از محققان غربی، نوآوری خاصی نداشت، مهم و قابل اهمیت بود.

او کتابی به نام خلاصة الحساب نوشت که در زمره‌ی معروف‌ترین آثار ریاضی قرار گرفت. این اثر حدود دویست سال در ایران، عثمانی و هندوستان مشهور بود، بارها به چاپ رسید و ده‌ها شرح بر آن نوشته شد.

روایت‌های درست و نادرست درباره شیخ بهایی

قصه‌ها و ادعاهایی که درباره‌ی شخصیت شیخ بهایی وجود دارد، تفاوت زیادی با منابع و اسناد تاریخی دارد. مردم بسیاری از ابداعات و سازه‌ها و حتی کارهای غریب عارفان را به اشتباه به شیخ بهایی نسبت داده‌اند. در صورتی که برخی از این مسائل ساخته‌ی ذهن مردم است یا در مواردی خاص متعلق به سایر فیلسوفان گذشته مانند میرداماد، ملاصدرا و … است. ما در این بخش از دانشگاه کسب و کار به بررسی این ادعاها و حقایق پشت آن‌ها می‌پردازیم.

• طراحی مسجد جامع اصفهان

شاه عباس در سال 1020 قمری، در یکی از روزهایی که اعضای دربار و شیخ بهایی در ایوان کاخ عالی قاپو نشسته‌ بودند، به ضلع جنوبی میدان نقش جهان اشاره می‌کند و خطاب به شیخ بهایی می‌گوید:” ای شیخ، بر این انگشتری جای نگین خالی است.” بسیاری از مردم این داستان را سرآغاز ساخت مسجد جامع توسط بهاءالدین محمد می‌دانند، در صورتی که هیچ منبع موثقی برای اثبات آن وجود ندارد.

در کتاب جامع عباسی از فردی به نام “بدیع الزمان تونی‌الاصل یزدی مولد” به عنوان یکی از معماران مسجد یاد می‌کنند. علاوه بر این در کتیبه‌ی جامع عباسی، نام معمار را “استاد علی اکبر اصفهان” نوشته‌اند. با این‌ حال به احتمال زیاد، شیخ بهایی تعیین قبله‌‌ی مسجد جامع اصفهان را برعهده داشت و از این طریق توانست به اختلافات میان روحانیان پایان دهد. از زمان شاه تهماسب به بعد، تعیین قبله‌ی مساجد به مسئله‌ای مهم تبدیل شد که بارها موجب درگیری و اختلاف میان مردم و علما شده‌ بود.

• حمام شیخ بهایی

در اصفهان حمامی وجود دارد که به نام حمام شیخ بهایی شناخته می‌شود. افسانه‌های متفاوتی درباره‌ی این حمام وجود دارد. مردم عقیده داشتند معماری این ساختمان به‌گونه‌ای بود که با یک شمع گرم می‌شد یا چراغی مخفی داشت که فضا را گرم می‌کرد و به محض پدیدار شدن خاموش می‌شد!!هیچ سند و منبعی وجود ندارد که ساخت این حمام را به شیخ بهایی نسبت دهد. قدمت پیکره‌ی آن نیز قابل تشخیص نیست. مثلا برخی از کاشی‌کاری‌های آن مربوط به دوران پهلوی است؛ ولی مشخص نیست در آن زمان ساخته شدند یا نسخه‌های بازسازی‌شده‌ی آن هستند. بنابراین به احتمال زیاد این ادعا واقعیت ندارد یا حداقل منبعی برای اثبات آن وجود ندارد.

• طراحی حصار صحن نجف

یکی از ادعاهای شگفتی که به شیخ بهایی نسبت می‌دهند، طراحی عجیب حصار صحن نجف است. این حصار به شکل ستاره‌ی علمی آسمان طراحی‌شده و اگر دانشمندی در یکی از حجره‌های آن منزل کند به پیشرفت و ترقی می‌رسد! اینکه ادعای طراحی آن را به بهاءالدین محمد نسبت می‌دهند به اندازه‌ی کرامات و عجایب خود صحن دور از ذهن است؛ زیرا تا زمان درگذشت شیخ بهایی در سال 1030، نجف همچنان در تصرف عثمانیان بود و امکان تصرف او در طراحی صحن وجود نداشت. تعمیرات شاه عباس در نجف نیز از سال 1032 آغاز شد.

• طومار تقسیم آب یا طومار شیخ بهایی

طومار شیخ بهایی عنوان سندی بود که برای تعیین شیوه‌ی تقسیم آب زاینده‌رودِ اصفهان در دوره‌ی صفوی تنظیم شد. بسیاری از مردم، بهاءالدین محمد را عامل این سند و تقسیم آب می‌دانند در صورتی‌ که احتمالا این سند در سال 923 قمری و به فرمان شاه طهماسب تدوین شد. هرچند این احتمال نیز بعدها رد شد و متن سند را شبیه به متن‌های قاجاری ارزیابی کردند. آنچه مسلم است این است که شیخ بهایی عامل آن نیست.

مردودی سخنان بی‌اعتبار در رابطه با شیخ بهایی

ادعاهای بسیار دیگری نیز درباره‌ی شیخ بهایی وجود دارد که غیر قابل اثبات است. برخی ساخت پل خواجو، مسجد شیخ لطف‌الله و حتی میدان نقش جهان را به او نسبت داده‌اند و در موارد دیگری او را ابداع کننده‌ی سفیداب و نان سنگک و نان بربری دانسته‌اند.

این‌که چه دلایلی پشت این سخنان است مشخص نیست، ولی به نظر می‌رسد اکثر آن‌ها بعد از وفات شیخ بهایی و حتی پس از حکومت صفویه مرسوم شدند. با این‌حال، منابع بسیاری برای اهالی تحقیق و پژوهش وجود دارد که با استفاده از آن‌ها عوامل اصلی طراحی و ساخت این بناها را شناسایی کرده و از این طریق ادعاهای نادرست را رد کنند.

معرفی برخی از آثار مهم شیخ بهایی

شیخ بهایی یکی از نویسندگان و مولفان پرکار در عصر خویش بود. او از آن‌جا که به اکثر علوم زمان خود مسلط بود، کتاب‌های زیادی در حوزه‌های مختلف نوشت و تلاش کرد دانش و اطلاعات خود را در اختیار مردم قرار دهد. او حدود صد کتاب و رساله نوشت که بیشتر آن‌ها در موضوعات فقه، عرفان و ادبیات بود. ما در ادامه‌ی این مقاله از دانشگاه کسب و کار، به معرفی و شرح برخی آثار مهم او، به همراه تصحیح‌های موجود از آن در ایران می‌پردازیم.

• کتاب جامع عباسی

در قرن‌های گذشته، اکثر عارفان و دانشمندان اسلامی، کتاب‌های خود را به زبان عربی می‌نوشتند تا هم دانش خود را نمایش دهند و هم زمینه‌ی انتشار و شهرت آن‌ها را در کشورهای اسلامی فراهم کنند. کتاب جامع عباسیِ شیخ بهایی، نخستین رساله‌ی عملیه فقه است که به زبان فارسی نوشته شد و از این جهت اهمیت فراوانی دارد.

این اثر، یک مقدمه و بیست باب دارد و به نظر بسیاری از پژوهشگران، اولین دوره‌ی فقه غیراستدلالی به زبان فارسی است که در قالب رساله‌ی علمیه تألیف شده‌است. جالب است بدانید مطالب این کتاب در تدوین قانون مدنی فرانسه توسط ناپلئون بناپارت استفاده شد!

• کشکول شیخ بهایی

یکی از آثار مهمی که خواننده را با افکار و اندیشه‌های درونی شیخ بهایی آشنا می‌کند، کتاب کشکول او می‌باشد. این کتاب مجموعه‌ای از شعرها و نثرهای موردعلاقه‌ی اوست که از کتاب‌های نویسندگان و شاعران دیگر جمع‌آوری کرده و گاهی متون یا اشعاری از خودش به آن‌ها اضافه کرده‌است. محتوای اصلی این کتاب شامل مضامین دینی، تاریخی، ادبی، ریاضیات و نجوم است که بدون نظم و ترتیب خاصی آمده‌اند. این اثر تاکنون توسط مصحح‌ها و انتشارات مختلفی چاپ‌شده است.

• الزبده فی الاصول

کتاب الزُبده في الأُصول از مهم‌ترین آثار شیخ بهایی است. این کتاب که در اوایل قرن یازدهم نوشته شد، از دورانی حکایت می‌کند که مکتب فقهی اخباریان بر مردم تسلط داشت. محتوای کتاب، واکنش علمی نویسنده به سیطره اخباریان در فقه و اصول شیعیان است که در سال 1018 قمری به نگارش درآمد. اهمیت این اثر تا جایی بود که تا سال‌ها در حوزه‌های علمیه تدریس شد و حدود 40 شرح و تفسیر بر آن نوشته شد.

• مثنوی نان و حلوا یا سوانح الحجاز

مثنوی نان و حلوا یکی از آثار مهم شیخ بهایی است که اندیشه‌ها و دیدگاه‌های سیاسی او را مشخص می‌کند. او در این کتاب با زبانی ساده و دلنشین به بیان مواعظ، حکایات و تمثیل‌های عرفانی با لحن طنز پرداخته‌ است. محتوای اصلی آن، انتقاد از ریاکاری و غرور به مال و منصب‌های دنیایی بود. علاوه بر این، شیخ بهایی در بخش‌هایی از کتاب، مردم را به دوری از پادشاهان توصیه می‌کند و آن را عاملی برای غارت دین و دنیا معرفی می‌کند. مثنوی نان و حلوا 24 بخش مجزا و کوتاه دارد.

• اربعین؛ از آثار فقهی شیخ بهایی

اربعین به آثاری گفته می‌شود که در آن چهل حدیث از پیامبر و امامان به همراه شرح و تفسیر آن‌ها آورده می‌شود. شیخ بهایی یکی از بهترین و معروف‌ترین اربعین‌های معاصر را تألیف کرد. او در این کتاب علاوه بر تفسیر کامل احادیث، به بیان عقاید سیاسی خود پرداخت و از امر به معروف و نهی از منکر و شرایط آن نوشت. با مطالعه‌ی کتاب اربعین به خوبی می‌توانید از عقاید شیخ بهایی درباره‌ی رفتار با پادشاهان ظالم و علل دوستی دانشمندان و فقها با شاهان صفوی آگاه شوید.

• التحضیر

التحضیر یکی از آثار ناشناخته و کمیاب شیخ بهایی است. تنها چند نسخه‌ی محدود از این اثر در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی موجود است. محتوای کتاب درباره‌ی احضار جن با استفاده از روش‌های مختلفی از جمله صفحه‌ی شطرنج است. شیخ بهایی در این کتاب، مراحل کامل آن را بررسی کرد و نتایج بررسی‌هایش را به نگارش درآورد.

بزرگداشت‌های شیخ بهایی

• شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان از سال 1383 به بعد جشنواره‌ای به نام شیخ بهایی ایجاد کرد. برگزار کنندگان این جشنواره، شیخ بهایی را به عنوان کسی که دانش را به فناوری تبدیل کرد و خدمات علمی و فرهنگی بسیاری انجام داد، نمادی از کارآفرینی می‌دانند. به همین علت موضوع جشنواره را فناوری و کارآفرینی گذاشتند و هرساله از کارآفرینان برتر، حمایت و قدردانی کردند.
• سازمان یونسکو در سال 2009، به پاس خدمات شیخ بهایی به نجوم، نام او را در لیست مفاخر ایران ثبت کردند.
• در سال 1387 مجموعه‌ی تلویزیونی شیخ بهایی در 17 قسمت از شبکه‌ی دوم سیما پخش شد. شهرام اسدی کارگردانی آن را برعهده داشت و افرادی چون علی نصیریان، خسرو شکیبایی و فاطمه گودرزی به ایفای نقش در آن پرداختند.

سخن پایانی

بهاءالدین محمد بن حسین عاملی از عالمان جامع‌الاطرافی بود که به اکثر علوم زمان خود مسلط بود. او با آثار متعددی که در حوزه‌های مختلف نوشت به گسترش و پیشرفت علم و دانش کمک کرد. با این‌حال بیشترین شهرت او به دلیل اقداماتی بود که در دوران شیخ‌الاسلامی شاه عباس انجام داد. او برای مدیریت کارها به پادشاه مشاوره می‌داد و در مواقع ضروری راهکارهای مناسبی برای حل مشکلات ارائه می‌کرد.

از همسر یا فرزندان شیخ بهایی اطلاع چندانی وجود ندارد؛ اما ظاهرا با خانواده‌اش در منزل خواهر شاه عباس که فوت کرده‌ بود زندگی می‌کرد. این موضوع نشان‌دهنده‌ی علاقه‌ی شاه عباس به او بود. نظر شما درباره‌ی شخصیت و اقدامات شیخ بهایی چیست؟ تا چه حد به شایعه‌ها و نسبت‌های پیرامون او اعتقاد دارید؟