دکتر محمود حسابی که با نام پدر علم فیزیک در ایران شهرت دارد، جزئی از بنیان گذاران عرصه علم نوین در کشور پهناورمان ایران بوده است. از دکتر حسابی میتوان به عنوان یکی از بنیان گذاران علم مهندسی در کشورمان ایران نیز یاد کرد.
در این مقاله از مجموعه مقالات دانشگاه کسب و کار می‌خواهیم مروری کلی بر زندگی نامه این دانشمند گران‌قدر داشته باشیم. دانشمندی که با وجود گذشت نزدیک به چند دهه از زندگی پربارش، هنوز که هنوز است از خدمات گران‌قدر او در زمینه‌های عملیاتی و عمرانی، علمی و فرهنگی و … بهره برداری و یاد می‌شود.
اگر شما هم جزئی از علاقه‌مندان به علوم مهندسی هستید حتماً تا انتهای این مقاله همراه ما بمانید.
سال‌های ابتدایی زندگی دکتر حسابی
دکتر حسابی با نام محمود خان میرزا حسابی که اکثر مردم ایران او را با نام پرفسور حسابی می‌شناسند و با این نام شهرت یافته است در سوم اسفند ماه سال 1281 هجری شمسی چشم به جهان گشود. محمود حسابی که اهل علم، او را پدر علم فیزیک می‌دانند زاده دیار تفرش است.
هنگامی که تنها چهار سال داشت، خانواده‌اش تصمیم به مهاجرت به کشور سوریه می‌گیرند و محمود حسابی نیز به ناچار همراه آنان می‌شود. این موضوع باعث شد با تمام عشقی که به وطنش ایران داشت، تحصیلات ابتدایی خودش را در مدرسه‌ای که متعلق به کشیش‌های کشور فرانسه بود و در بیروت قرار داشت، همراه با غم فراق کشورش بگذراند.
مادر دکتر حسابی تلاش کرد که در حین تحصیلات ابتدایی محمود، تعلیمات دینی و همچنین ادبیات فارسی را به او بیاموزد. ناگفته نماند که مادرش در این مورد بسیار موفق عمل کرد. طوری که دکتر حسابی در همان سن کم قرآن را به طور کامل حفظ می‌شود. این موضوع باعث شد که گوش محمود حسابی از کودکی با ادبیات ایران و علم آشنا باشد.
دوران تحصیلات متوسطه محمود حسابی
شروع تحصیلات متوسطه دکتر حسابی، مصادف بود با جنگ جهانی اول! این هماهنگی شوم باعث می‌شود که محمود حسابی برای ادامه تحصیل خود حدود دو سال در خانه بماند و تحصیلات خود را در خانه ادامه دهد. آشوب و هیاهویی که جنگ جهانی اول به پا کرده بود منجر به این شد که تمامی مدارس بسته شوند و دانش‌آموزان در خانه‌ها بمانند.
پس از این که حدود دو سال از دوران تحصیلش را در خانه و به تنهایی ادامه می‌دهد، تصمیم بر این می‌گیرد که برای ادامه تحصیلات وارد کالجی در آمریکایی شود. دکتر حسابی در سن 17 سالگی موفق می‌شود که لیسانس خود در رشته ادبیات را بگیرد. دو سال بعد از لیسانس اولش نیز موفق می‌شود که مجدداً در مقطع لیسانس و در رشته بیولوژی فارغ‌التحصیل شود.
پس از این که موفق به دریافت دو لیسانس شد، تصمیم می‌گیرد رشته خود را عوض کند و وارد حوزه مهندسی راه و ساختمان بشود. علت این تصمیم از سمت دکتر حسابی این موضوع بود که می‌خواست هرچه سریع‌تر و پس از کسب مدرک در رشته مهندسی راه و ساختمان در شرکتی که متعلق به کشور فرانسه بود مشغول به کار شود. زیرا در آن صورت می‌توانست از نظر مالی دستگیر خانواده خود باشد.
دکتر حسابی و اعزام به فرانسه
پس از این که دکتر حسابی مشغول به کار در شرکت راه و ساختمان فرانسوی می‌شود، در آن جا زحمات زیادی می‌کشد و خدمات بزرگی را به این شرکت عرضه می‌کند. در پایان این شرکت فرانسوی تصمیم می‌گیرد به خاطر تشکر از زحماتی که در طول این مدت همکاری کشیده بود، شرایط را برای ادامه تحصیل دکتر حسابی در کشور فرانسه فراهم کند.
محمود حسابی برای ادامه تحصیل در کشور فرانسه رشته مهندسی برق را انتخاب می‌کند و وارد مدرسه عالی برق می‌شود که در شهر پاریس واقع شده بود. شاید برایتان جالب باشد که تنها یک سال بعد از ورود به مدرسه فارغ‌التحصیل می‌شود. پس از فارغ‌التحصیلی زمانی را مشغول به کار می‌شود و در معادن آهن که در شمال فرانسه قرار داشت فعالیت می‌کند. همچنین زمانی را نیز در معدن‌های زغال سنگ با نام سار فعالیت می‌کند.
اما این همکاری بلند مدت نبود و به دلیل میل و علاقه‌ای که دکتر محمود به حوزه علمی و کسب دانش داشت، خیلی سریع تصمیم گرفت که به تحصیل ادامه بدهد. به همین جهت برای ادامه تحصیل خود دانشگاه سوربن را انتخاب کرد.
دکتر حسابی و فارغ‌التحصیلی در مقطع دکتری
محمود حسابی توانست در حالی که فقط 25 سال سن داشت از دانشنامه دکتری خود در رشته فیزیک دفاع کند. رساله دکتری او در مورد حساسیت سلول‌های فتوالکتریک بود. او توانست با دفاع از پایان نامه خود نمره عالی را دریافت کند و با موفقیت فارغ‌التحصیل بشود. شاید برایتان جالب باشد بدانید که دکتر حسابی علاوه بر فعالیت‌هایی که در حوزه علم داشت، به هنر نیز علاقه بسیاری داشت. پروفسور حسابی سازهای پیانو و ویولن را به خوبی می‌نواخت و تسلط کافی بر آن‌ها داشت. او موسیقی شرقی و غربی را خیلی خوب می‌شناخت و با آن‌ها آشنا بود. همچنین دو نماد معتبر در همین حوزه نیز دریافت کرده بود؛ اولی افیسیه دولا لژیون دونور و دیگری کوماندو دولا لژیون دونور.
اهل علم معتقدند که او مدارک علمی مختلف و زیادی را در زمان زندگی‌اش گرفته است. از جمله این مدارک میتوان دکتری فیزیک، مهندسی معدن، زیست شناسی، مهندسی برق، ریاضیات، ستاره شناسی و لیسانس ادبیات نام برد.
دکتر محمود این مدارک را از دانشگاه‌های معتبر و به نامی نیز کسب کرده بود. از جمله این دانشگاه‌ها میتوان به دانشگاه تهران، پرینستون، شیکاگو و سوربن اشاره کرد.
فعالیت‌های پروفسور حسابی در دوران پهلوی
در زمان حکومت پهلوی، دکتر حسابی نقش‌ها و عنوان‌های مختلفی داشته است. مدتی به عنوان سناتور به مردم خدمت کرد و زمانی را هم مشغول خدمت در عنوان وزیر آموزش پرورش بود. بعد از این که انقلاب جمهوری اسلامی رخ داد، به دلیل عشق فراوانی که در دل دکتر حسابی نسبت به وطن بود، تصمیم بر آن گرفت که باقی عمر را در خدمت فرزندان ایرانی باشد و تلاشش را بکند که آن‌ها را با علوم نوین آشنا کند. او تعهدی خستگی‌ناپذیر برای تصمیمی که گرفته بود با خود بست و تلاشی مستمر و مداوم در این راه انجام داد. به همین علت بود که بعدها او را پدر علم نوین ایران زمین نامیدند.
از دیگر خدمات بزرگ و بی دریغی که دکتر حسابی به وطنش عرضه کرد میتوان از تأسیس دارالمعلمین و همچنین دانشسرای عالی برای تربیت و تعلیم معلمان نام برد.
علاوه بر این‌ها دکتر حسابی تلاشی بی دریغ برای تأسیس دانشکده‌های علوم و فنی در دانشگاه تهران کرد و به دلیل ممارست‌هایش تبدیل به یکی از قطب‌های علمی کشور شدند.
او با نوشتن ده‌ها کتاب در حوزه‌های مختلف علمی خدمتی بی نظیر به ایران کرده است و در آخر رشته مهندسی نوین و فیزیک را برای اولین بار و به بهترین نحو در کشورمان ایران راه اندازی کرد و پدر علم فیزیک لقب گرفت.
سرانجام در 12 ام شهریور ماه سال 1371 هجری شمسی، دکتر حسابی برای همیشه چشم‌هایش را بر جهان بست. علت فوت پروفسور محمود بیماری قلبی بود که در بیمارستان دانشگاه ژنو بستری شده بود.
اگر علاقه‌مند هستید که بیشتر درباره دکتر حسابی بدانید، همچنان همراه تیم دانشگاه کسب و کار بمانید.
محمود حسابی و علاقه به حافظ و حافظ خوانی
همان طور که در قسمت‌های قبلی نیز به آن اشاره کردیم به علت تعلیم‌هایی که مادرش به محمود داده بود، از همان دوران کودکی گوش محمود با علم ادبیات آشنا بود. دکتر حسابی علاقه و انس شدید با شاعران ایرانی به خصوص سعدی و حافظ داشت.
نتیجه این علاقه بسیار به علم ادبیات تألیف و تدوین دیوان حافظ به تصحیح دکتر حسابی بوده است. این دیوان که به تصحیح محمود حسابی نوشته شده است توسط فرزند پروفسور حسابی و در آذر ماه سال 1397 جمع آوری شد. از این دیوان در جمع علاقه‌مندان دنیای ادبیات فارسی و همچنین اساتید این حوزه برای اولین بار در همان آذر ماه رونمایی شد.
دیوان حافظ با قلم محمود حسابی
فرزند دکتر حسابی که ایرج حسابی نام دارد پس از فوت پدرش بنیادی را با نام او تأسیس کرد. می‌توانید بنیاد حسابی را در اینترنت سرچ کنید و بیشتر درباره این بنیاد اطلاعات کسب کنید. ایرج حسابی درباره دیوان حافظی که به خاطر تلاش‌های پروفسور حسابی جمع‌آوری‌شده است این گونه می‌گوید:
“این دیوان حافظ که توسط مرحوم پروفسور حسابی تصحیح شده است و همچنین پسر ایشان مهندس حسابی نیز در تدوین این اثر نقش داشته است، مرحله‌های مربوط به آماده سازی را از سر گذرانده و طی کرده است. اشعاری که در این دیوان تصحیح شده وجود دارند همگی با دقت اعراب گذاری شده‌اند.
هدف از گردآوری این دیوان توسط پدرم این بود که همه اقشار جامعه توانایی این را داشته باشند که بتوانند دیوان حافظ را بخوانند و از آن لذت ببرند. اعراب گذاری اشعار باعث می‌شود حتی کسانی که اهل ادبیات فارسی نیستند بتوانند این چکامه‌ها را روان و درست بخوانند. علاوه بر این شرح مفهوم و همچنین تفسیر این اشعار نیز به قلم دکتر حسابی در حاشیه این دیوان برای علاقه‌مندان آورده شده است.”
توصیف دکتر حسابی از زبان ایرج حسابی
ایرج حسابی درباره پدر خود این گونه می‌گوید که او بسیار عاشق، شیفته و دلباخته اشعار حافظ بود. مهندس حسابی فرزند دکتر حسابی درباره شیوه‌ای که ایشان دیوان حافظ را تصحیح کرده است می‌گوید:
“مرحوم پروفسور حسابی، علاوه بر دیوان حافظ بر آثار بزرگ دیگر فارسی هم تسلط داشت هم چون آثار سعدی و منشآت قاآنی و دیگر آثار ادبیات مشهور فارسی.”
ایرج درباره پدر می‌گوید که همیشه ساعات پایانی روز را برنامه ریزی می‌کرد تا به فرزندان خودش دیوان حافظ را یاد بدهد و این عادت را از مادرش یاد گرفته بود. او درباره مفهوم و همچنین تفسیر اشعار حافظ همیشه با فرزندان خود صحبت می‌کرده است و تلاش خود را می‌کرد تا فرزندانش بتوانند دیوان حافظ را درست و کاملاً روان بخوانند.
در آخر ایرج حسابی می‌گوید که حدود پنج سال طول کشید تا بتواند دست‌نوشته‌های پدر را جمع آوری کند و آن‌ها را با نام دیوان تصحیح شده دکتر حسابی در اختیار مردم ایران قرار دهد.
حفظ قرآن و تأثیر آن در زندگی محمود حسابی
در قسمت‌های ابتدایی نیز به این موضوع اشاره شد که به علت زحمات و تلاش‌های مادر ایشان، دکتر حسابی توانست در همان سنین کودکی قرآن مجید را به طور کامل از بر کند. به گفته کسانی که ایشان را از نزدیک می‌شناختند، دکتر حسابی انس بسیار زیاد و همچنین اعتقاد عمیقی به اسلام و قرآن داشتند. دکتر حسابی همواره در جلساتی که شرکت می‌کرد از آیات قرآن و احادیث استفاده می‌کرد و در ضمن گفت و گوهایی که در جلسات شکل می‌گرفت با استفاده از آن‌ها استدلال‌های خود را بر روی موضوعات مختلف بحث ارائه می‌داد. این شیوه گفت و گوی پروفسور حسابی همیشه بین شاگردان ایشان معروف بود.
به عنوان مثال یکی از جلسات تشکیل شده برای گفت و گو، جلسه‌ای بود که در آن استادهای دانشگاهی و بزرگان علم در حوزه‌های مختلف علمی شرکت کرده بودند. از جمله این بزرگان میتوان از علامه محمد تقی جعفری (ره) و همچنین استاد شهید مطهری (ره) نام برد. این جلسه پربار در منزل دکتر حسابی تشکیل شده بود.
اگر علاقه مند به خواندن زندگینامه بزرگان هستید، می توانید بیوگرافی افرادی چون دیپاک چوپرا، ایلان ماسک، وارن بافت، بنجامین فرانکلین و … را نیز در سایت ما بخوانید.
توصیف‌های ایرج حسابی از جلسات گفت و گوی دکتر حسابی
ایرج حسابی درباره آن جلسه گفت و گو معروف و همچنین دیدی که علامه جعفری بزرگ نسبت به دکتر حسابی داشتند این گونه می‌گوید که:
“من این خاطره عزیز را از زبان خود علامه جعفری (ره) شنیده‌ام و خود ایشان برایم تعریف کردند که همین خاطره نگاه علامه جعفری را نسبت به پدر به خوبی می‌تواند نشان دهد.
روزی علامه جعفری به سمت من آمدند و از من پرسیدند که آیا نسبت به مورخ الدوله سپهر شناختی دارید و با او آشنا هستید؟ من به ایشان گفتم که بله می‌شناسم. مورخ الدوله سپهر سیاست مداری بزرگ بوده‌اند و همچنین مورخی به نام. مجدداً علامه جعفری (ره) گفتند که: می‌خواهم برای شما داستانی را نقل کنم که ممکن است با شنیدن این داستان تعجب کنید. زمانی که تیمسار پاک روان در سمت وزیر اطلاعات قرار داشت، شاه به ایشان دستوری می‌دهد. دستور شاه به این شرح بود که تیمسار پاک روان تلاش کند که قوانین کشوری در حوزه اجتماعی و سیاسی را با نظرات و ایده‌های افرادی خبره و بزرگ مجدداً تدوین کند.
مدت زمانی که از این دستور می‌گذرد، تیمسار پاک روان به این نتیجه می‌رسد که نمی‌تواند این دستور را تمام و کمال به اجرا درآورد. در آخر او مجبور می‌شود که به مورخ الدوله سپهر متوسل شود و از او کمک بخواهد. مورخ الدوله سپهر بعد از این که موضوع را متوجه می‌شود زمانی را درخواست می‌کند تا فرصت فکر کردن برای این موضوع داشته باشد. و بتواند مسئله را به صورت دقیق بررسی کند…”
برای مطالعه ادامه این داستان در قسمت بعدی همراه تیم دانشگاه کسب و کار باشید.
چاره‌ای که مورخ الدوله سپهر پیدا می‌اندیشد
بعد از این که مورخ الدوله سپهر برای فکر کردن دقیق‌تر بر روی موضوع درخواست فرصت می‌کند. حدود یکی دو ماه بعد به سراغ تیمسار پاک روان می‌رود و درباره چاره‌ای که اندیشیده است به ایشان این گونه می‌گوید: این کاری که شاه به شما دستور داده است که انجام دهید، تنها از عهده یک نفر برمی‌آید و آن یک نفر قطعاً دکتر حسابی است و تمام.
تیمسار پاک روان از چاره‌ای که مورخ الدوله سپهر اندیشیده بسیار تعجب می‌کند و از ایشان می‌پرسد که چرا دکتر حسابی؟ ایشان در علم فیزیک و مهندسی و همچنین ادبیات تحصیل‌کرده‌اند و سررشته دارند. چرا فکر می‌کنید که دکتر حسابی می‌تواند در حوزه مسائل اجتماعی و یا سیاسی فعالیت کنند؟
مورخ الدوله سپهر بر پاسخی که داده بود اصرار می‌ورزد و به تیمسار پاک روان این گونه می‌گوید که مطمئن باش هیچ کس جز پروفسور حسابی از عهده انجام این کار بی نمی‌آید و نخواهد آمد. تیمسار پاک روان که احساس می‌کند راه حل دیگری جلوی پایش نیست به اجبار تصمیم می‌گیرد که در این باره با دکتر حسابی صحبت کند.
همراه ما تا انتهای این مقاله باشید تا پاسخ پروفسور حسابی به درخواست تیمسار پاکروان را در کنار هم بخوانیم.
پاسخی که دکتر محمود به تیمسار پاکروان می‌دهد
بعد از این که تیمسار پاکروان موضوع را با دکتر حسابی مطرح می‌کند، ایشان این گونه پاسخ می‌دهند که:
این موضوعی که شما از من درخواست کرده‌اید، کاری نیست که یک نفر و یا حتی دو نفر بتوانند از پس انجام آن برآیند. انجام این امر بزرگ نیازمند جمعی از بزرگان حوزه علم و فضلا می‌باشد تا به صورت گروهی در این خصوص عمل کنند.
دکتر حسابی در این خصوص دست به کار می‌شوند و از عده‌ای از بزرگان ایران زمین از جمله دکتر هشترودی دعوت می‌کنند.
در نهایت پروفسور حسابی به تیمسار پاکروان می‌گویند که این جمع کافی نیست و لازم است که فردی روحانی نیز در جمع ما حضور داشته باشد. حضور یک روحانی به این علت است که می‌تواند مسائل مختلف را از حوزه فقهی بررسی کند و آن را به خوبی بسنجد. این روحانی می‌تواند مسائلی که پیش می‌آید را از نقطه نظر مردم نگاه کند و از طرف آن‌ها مورد تامل خود قرار دهد. روحانی‌ای که در این گروه لازم داریم نیاز است که غیر از مسائل فقهی با موضوعات دیگری چون موضوعات حقوقی و همچنین علوم روز نیز آشنایی داشته باشد. سپس دکتر حسابی برای این جایگاه علامه جعفری را پیشنهاد می‌دهند.
تیمسار پاکروان پاسخی که دکتر حسابی به ایشان داده بود را به محمدرضا شاه پهلوی انتقال می‌دهد. شاه در پاسخ به تیمسار پاک روان این‌گونه می‌گوید که برو و به دکتر حسابی بگو که در این مسئله نه نیاز دارم که شما شرکت کنید و نه روحانی ای که مد نظر دارید!
دکتر حسابی و کتاب شناسی ایشان
ایرج حسابی فرزند دکتر حسابی کتابی را درباره زندگی پدر نگارش کرده است. نام این کتاب استاد عشق است که میتوان گفت مشهورترین اثر درباره پروفسور حسابی می‌باشد. این کتاب تا امسال چندین بار تجدید چاپ شده است.
در کتاب استاد عشق، ایرج حسابی نگاهی عمیق به موضوع تلاش‌های خستگی‌ناپذیر محمود حسابی در باب تأسیس علوم نوین و فیزیک در ایران دارد و همچنین مروری دقیق بر زندگی نامه ایشان نیز است. کتاب استاد عشق توسط انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده و به چاپ رسیده است.
اولین چاپ این کتاب در سال 1380 هجری شمسی بوده است. شاید این آمار برایتان جالب باشد که تا سال 1395 خورشیدی کتاب استاد عشق به چاپ هشتاد و دوم خود رسیده بود.
شما با مطالعه این کتاب می‌توانید نگاهی عمیق به زوایا و همچنین جزئیات مختلف زندگی دکتر حسابی را تجربه کنید. از تحصیلات پروفسور حسابی گرفته تا کارهایی که ایشان در خدمت به وطن انجام داده‌اند. با مطالعه این کتاب معروف متوجه می‌شوید علاوه بر این که استاد در علوم مختلف مخصوصاً فیزیک خبره بودند، با این وجود مهارت بسیاری نیز در هنر داشتند.
از همه مهم‌تر با خواندن کتاب استاد عشق با شخصیت والایی که دکتر حسابی داشتند بیش از پیش آشنا می‌شوید و راه و رسم ایشان را الگویی مناسب برای پیروی می‌بینید.
ایرج حسابی این کتاب را به گونه‌ای نوشته است که نثر آن بسیار ساده و روان باشد و همچنین حالت داستانی ای داشته باشد تا مخاطب از خواندن آن خسته نشود. در قسمت بعدی بخشی از این کتاب را با هم می‌خوانیم.
بخشی از کتاب استاد عشق نوشته فرزند پروفسور
آن شب وقتی می‌خواستم از پدرم خداحافظی کنم و بروم خاطرات ایشان را در اتاقم بنویسم، پدرم گفتند امشب پیش از آن که بخوابی بیا بالا در دفترم با شما کار دارم. وقتی به دفتر پدر رفتم ایشان پیش از من پشت میزشان نشسته بودند. من هم روی صندلی مخصوص خودم کنار میزشان نشستم. پدرم با نگاهی مهربان نافذ و پر از مسئولیت به سمت من نگاه کردند و گفتند من پس فردا، برای شرکت در کنفرانس هسته‌ای به ژنو سوییس می‌روم باید قول بدهی که مواظب مادر و خواهرت باشی و هر کاری که مادر گفتند انجام بدهی. همچنین درس‌هایت را خوب بخوان و اگر خواهرت چیزی لازم داشت، برایش آماده کن.
اگر هم خودت چیزی خواستی صبر کن تا من از سفر بیایم. وقتی پدر خبر سفرشان را به من دادند، دلم از جا کنده شد آخر وقتی پدرم در خانه بودند همه چیز بودند. زمانی که در خانه نبودند به اصطلاح ما بچه‌ها خانه پر از خالی می‌شد!
نمی‌دانستم از غصه و ناراحتی چه بگویم، حتی قطع شدن درس دادن پدرم از یک طرف و قطع شدن تعریف ماجرای زندگی‌شان از طرف دیگر مرا ناراحت می‌کرد.
جمع بندی
خیلی خوشحالیم که تا انتهای این مقاله همراه تیم دانشگاه کسب و کار بودید. در این مقاله سعی کردیم مروری دقیق بر زندگی نامه استاد عشق، دکتر حسابی داشته باشیم. شخصیت والایی که خدمات بزرگ و ماندگاری را به میهن عزیزمان ایران عرضه کرد.
در کنار یکدیگر برخی از تلاش‌های خستگی‌ناپذیر ایشان در حوزه‌های علمی مخصوصاً علم فیزیک و علوم نوین را نگاهی انداختیم. تلاش‌هایی که در آخر منجر شد ایشان را پدر علم فیزیک و پدر علم نوین ایران بنامند.
و در آخر نگاهی به کتاب استاد عشق که به قلم ایرج حسابی انداختیم و بخشی از این کتاب را در کنار یکدیگر مطالعه نمودیم.
کدام نکته از زندگی دکتر حسابی نظر شما را به خود جلب کرد؟ آیا کتاب استاد عشق را خوانده‌اید؟
