از خیام نیشابوری می‌توان به عنوان ریاضی‌دان، اخترشناس و همچنین فیلسوف و ادیب گران‌قدر و بزرگ ایرانی همیشه یاد کرد. خیام نیشابوری تفکراتش را درون رباعیات و اشعار خود به همه جهانیان نشان داد که همین موضوع سبب شد افکار و باورهایش تأثیر فوق‌العاده مهمی را در جریان فلسفه و علم داشته باشد.
در واقع خیام نیشابوری را می‌توان جز بزرگ‌ترین فلاسفه و همچنین دانشمندان جهان و ایران دانست. خیام نیشابوری افتخار بزرگی برای ایران و ایرانیان است و رباعیات و اشعار خیام اثباتی بر این ادعا می‌باشد.
شهرت و آوازه خیام تنها به کشورمان ایران منتهی نمی‌شود! و دستاوردها و خدماتش در تمام زمینه‌هایی که در آن فعالیت می‌کرد از جمله ریاضیات، فلسفه، منطق، اخترشناسی، گاه شماری و متافیزیک در سراسر جهان معروف است.
علاوه بر فعالیت‌های علمی خیام نیشابوری، می‌توان از ایشان به عنوان یکی از تأثیرگذارترین افراد در ادبیات ایران نام برد. اندیشه‌ها و سخنان شگفت‌انگیز خیام، با آن که سالیان سال گذشته است هم چنان تمام خواننده‌ها را مسحور خودش می‌کند و روشنایی را به اهل علم و ادبیات به ارمغان می‌آورد.
اگر شما نیز مانند من به اشعار خیام نیشابوری علاقه‌مندید و می‌خواهید زندگی نامه این دانشمند گران‌قدر را نیز بدانید قطعاً این مقاله برای شماست. در این مقاله از مجموعه مقالات دانشگاه کسب و کار می‌خواهیم نماد فلسفه مشرق زمین خیام نیشابوری را در کنار همدیگر بیشتر بشناسیم.
اوایل زندگی خیام نیشابوری
در قرن پنجم هجری خیام نیشابوری در شهر زیبای نیشابور چشم به جهان گشود. نام کامل خیام نیشابوری غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری است! نام سخت و بلندی است نه؟
این دانشمند را با نام‌های خیام نیشابوری، خیام النیسابوری و همچنین خیامی نیز می‌شناسند. در زمان تولد خیام ترکان سلجوقی در خراسان حکمرانی می‌کردند و بر این سرزمین بزرگ تسلط داشتند.
کتاب‌های مختلف قدیمی و کهنی هستند که به روایت زندگی خیام پرداخته‌اند. اما نکته جالب این جاست که اکثریت آن‌ها اختلاف‌های زیادی در رابطه با زمان تولد و فوت خیام با یکدیگر دارند و دقیقاً نمی‌توان در این باره به آن‌ها استناد کرد.
اولین کتاب کهنی که به طور کامل به شرح زندگی نامه خیام نیشابوری پرداخت کتاب چهار مقاله نظامی عروضی است. چهار مقاله نظامی عروضی در سال 550 هجری قمری نوشته شده است. می‌توان گفت که بعد از آن کتاب تتمه صوان الحکمه و یا با نام دیگر آن تاریخ الحکما دومین کتابی است که به شرح مفصل زندگی خیام نیشابوری پرداخته است.
کتاب تاریخ الحکما و یا تتمه صوان الحکمه توسط ابوالحسن علی بیهقی و در سال 556 هجری قمری نوشته شده است.
هر دو نویسنده یعنی ابوالحسن علی بیهقی و همچنین نظامی عروضی هم دوره و هم عصر خیام بوده‌اند و خیام را از نزدیک ملاقات کرده‌اند.
شروع علم آموزی خیام نیشابوری
خیام در شهر محل تولد و زادگاه خودش علم آموزی را شروع کرد. او آموختن را در کنار دانشمندان و عالمان بزرگ و برجسته‌ای چون امام موفق نیشابوری فراگرفت. امام موفق نیشابوری در آن زمان استاد برجسته‌ای در نیشابور بوده است.
خیام سن زیادی نداشت و در جوانی به تبحر خاصی در علم ریاضیات و فلسفه رسید. در حدود سال 461 هجری بود که خیام تصمیم گرفت نیشابور را به قصد سمرقند ترک کند. پس از آن در سمرقند خیام تحت تعلیم و تربیت و همین طور سرپرستی و حمایت ابوطاهر قاضی‌القضات قرار گرفت. در همان سال‌ها به کمک ابوطاهر قاضی‌القضات کتابی در حوزه ریاضیات و درباره معادله‌های درجه سوم به زبان عربی نوشت. خیام نام کتاب خود را رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله گذاشت.
به خاطر رابطه خوبی که خیام با خواجه نظام‌الملک طوسی داشت پس از اتمام نگارش کتابش، آن را به خواجه به نظام‌الملک طوسی تقدیم کرد.
خیام نیشابوری و فقه و فلسفه
خیام نیشابوری فقه و فلسفه را زمانی که تحت تعلیم امام موفق نیشابوری بود آموخت. در کنار آن استاد برجسته علاوه بر فقه و فلسفه، تفسیر، حکمت، حدیث و ستاره شناسی نیز آموخت. برخی کتاب‌هایی که به شرح زندگی خیام پرداخته‌اند نوشته‌اند که خیام علم فلسفه را به طور مستقیم با زبان یونانی فرا گرفته است. علاوه بر این برخی از این زندگی‌نامه‌ها شرح می‌دهند که خیام نیشابوری در علم فلسفه شاگرد بوعلی سینا بوده است و شماری نیز می‌گویند که شاگرد امام موفق نیشابوری.
اما این فرضیه که خیام در علم فلسفه شاگرد بوعلی سینا باشد کمی بعید است به یک دلیل مهم. در نوشته‌های خیام، خیام خود را شاگرد ابن سینا می‌داند اما منظور او از این موضوع به صورت معنوی است نه حقیقی؛ زیرا خیام نیشابوری و ابن سینا از لحاظ زمانی تفاوت زیادی را با یکدیگر داشته‌اند.
خیام در رصدخانه اصفهان
چندی بعد به دعوت سلطان جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی و همچنین وزیر وقت خود نظام‌الملک، خیام عازم اصفهان می‌شود.
هدف از این دعوت این بود که نظام‌الملک خواستار این موضوع بود که سرپرستی رصدخانه را به خیام نیشابوری بسپارد.
پس از برعهده گرفتن سرپرستی رصدخانه اصفهان به دست خیام، خیام نیشابوری یکی از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین کارهای خود یعنی اصلاح گاه شماری ایران را انجام داد. خیام هجده سال در اصفهان زندگی کرد و در همان سال‌ها حدود 456 هجری تأثیرگذارترین و بزرگ‌ترین اثر ریاضی خود را خلق کرد. او نام اثر خود را رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس گذاشت.
خیام در کتاب خود نظریه نسبت‌ها و خطوط موازی را بررسی می‌کند و به طور مفصل شرح می‌دهد.
در سال‌های اقامت خیام در اصفهان و به مدیریتش زیج ملک‌شاهی را تهیه می‌کنند و در حدود سال 458 هجری خیام نیشابوری موفق به اصلاح تقویم ایران می‌شود. خیام نیشابوری نام این تقویم را گاه شمار جلالی و یا تقویم جلالی می‌گذارد که علت این نام جلال‌الدین ملک شاه، شاه آن زمان است. پس از مرگ جلال‌الدین ملک شاه استفاده و اجرای گاه شمار جلالی تداوم پیدا نکرد. و در آن سال‌ها بعد از فوت شاه با آن که خیام نیشابوری به اختربینی اعتقادی نداشت اما به عنوان اختربین در دربار حکومتی خدمت کرد.
وضعیت خیام نیشابوری پس از مرگ ملک شاه
در زمان حکومت ملک‌شاه مسائل علمی و موضوعات فرهنگی از اهمیت بالا و به سزایی برخوردار بودند. اما پس از مرگ او به علت درگیری‌های به وجود آمده و آشوب‌هایی که وجود داشت این مسائل اهمیت خود را از دست دادند و تقریباً در آن زمان‌ها فراموش شدند.
به همین دلیل با این آشوب‌ها به وجود آمده بعد از مرگ ملک شاه و همچنین کشته شدن نظام‌الملک و بی اهمیت شدن مسائل فرهنگی و علمی خیام نیشابوری نیز مورد بی مهری و بی اهمیتی از طرف حکومت قرار گرفت. با قطع شدن کمک مالی ای که حکومت به رصدخانه می‌کرد و همچنین بی‌توجهی‌های بسیار از سمت حکومت نسبت به امور دانشمندان، خیام نیشابوری تصمیم به ترک اصفهان به سمت خراسان گرفت.
سپس در سال 479 هجری خیام برای همیشه اصفهان را ترک کرد و به سمت مرو که حال پایتخت جدید حکومت سلجوقی بود حرکت کرد.
خیام نیشابوری در خراسان
خیام نیشابوری ادامه سال‌های زندگی‌اش را به انتخاب خودش در شهرهای مهمی در خراسان مخصوصاً شهرهای مرو و نیشابور زادگاهش سپری کرد. در آن سال‌ها مرو به یکی از شهرهای مهم و پرآوازه در زمینه علم و فرهنگ در سراسر دنیا تبدیل شده بود.
دانشمندان زیادی به خاطر همین آوازه و شهرت از نقاط مختلف به سمت مرو می‌آمدند. اکثر کارهای بزرگ و معروف خیام در حوزه علم و فلسفه در همین شهر و بعد از هجرتش از اصفهان شکل گرفت.
در خیلی از کتاب‌هایی که به شرح زندگی نامه خیام پرداخته‌اند نقل شده است که کتاب‌های رساله‌های میزان الحکم و همچنین قسطاس المستقیم که احتمالاً نام آن‌ها را شنیده‌اید توسط خیام در همان شهر مرو نوشته شده‌اند.
برخی شرح حال‌ها نیز نقل می‌کنند که کتاب مشکلات الحساب یا مسائلی در حساب نیز در همان سال‌ها و احتمالاً در مرو نوشته شده است.
مرگ خیام نیشابوری
تاریخ دقیقی از زمان فوت خیام نیشابوری در دسترس نیست که بتوان به آن استناد کرد. اما اکثر کتاب‌ها زمان مرگ خیام را سال‌های 517 تا 520 هجری می‌دانند. خیام نیشابوری در زادگاهش نیشابور از دنیا رفت.
برخی کتب نیز زمان مرگ خیام را سال 516 می‌دانند. اما تحقیق‌هایی که بر روی زندگی نامه این دانشمند شد احتمال بیشتری می‌داد که زمان فوت خیام نیشابوری در سال 517 هجری بوده است.
آرامگاه و مقبره خیام نیشابوری در مکانی که فوت کرد همان نیشابور درون باغی که متعلق به امام زاده محروق است می‌باشد.
خیام و افسانه سه یار دبستانی
در باب زندگی خیام پر آوازه افسانه‌های مختلفی نقل ده است که یکی از این افسانه‌ها سه یار دبستانی نام دارد. اگر می‌خواهید این داستان را بشنوید همراه تیم دانشگاه کسب و کار بمانید.
افسانه‌هایی که درباره زندگی خیام نیشابوری نقل می‌شوند داستان‌هایی غیر واقعی و اما خیلی مشهور هستند. درباره افسانه سه یار دبستانی آمده است که بر طبق روایتی حسن صباح، خیام نیشابوری و خواجه نظام‌الملک به عنوان سه یار دبستانی معروف هستند که هر کدام از آن‌ها هنگام بزرگسالی به راه دیگری کشیده شدند. خواجه نظام‌الملک به سیاست مداری مشهور و بزرگ تبدیل شد. حسن صباح رهبری فرقه بزرگی به نام اسماعیلیه را برعهده گرفت و خیام نیشابوری نیز متفکر و شاعری پر آوازه و بزرگ و اما گوشه گیر شد.
بر اساس این افسانه سه یار دبستانی هر سه این دوستان با همدیگر عهد کرده بودند که در زمان بزرگسالی در هنگام نیاز اگر هرکدام از آن‌ها به مقام و جایگاهی رسیدند به دو نفر دیگر کمک رساند.
و به همین ترتیب زمانی که خواجه نظام‌الملک به جایگاه وزیری دربار سلجوقیان رسید، مقام حکومت و فرمانروایی بر نیشابور را به خیام نیشابوری داد. اما خیام علاقه‌ای به حکومت و فرمانروایی نداشت از این رو پیشنهاد خواجه نظام‌الملک را نپذیرفت.
پس از رد پیشنهاد نظام‌الملک مقدار ده هزار دینار را تعیین کرد تا همیشه به خیام به عنوان مقرری در نیشابور بپردازند.
محمد علی فروغی و رد داستان سه یار دبستانی
محمد علی فروغی در مقدمه کتابش خود را تصحیح می‌کند و درباره این افسانه می‌نویسد:
داستان سه یار دبستانی داستانی معتبر نیست و صحت ندارد. در صورتی که فرض را بر راستی این افسانه بگذاریم خیام نیشابوری و حسن صباح باید حدود 120 سال زندگی کرده باشند که این موضوع امری محال و بعید است. علاوه بر این هیچ کدام از دانشمندان و نویسندگان هم عصر خیام نیشابوری نیز به این افسانه اشاره‌ای نکرده بودند.
خیام نیشابوری و دستاوردهای بزرگ این دانشمند
در واقع خیام فردی بسیار با استعداد بود که همین استعداد او سبب تبحرش در علوم و زمینه‌های مختلفی چون فلسفه و تاریخ، علوم دینی و ادبی، ریاضیات و نجوم و همچنین علوم ادبی شد. خیام در تمام این زمینه‌ها دستاوردهای بزرگ و با ارزشی داشت.
رساله‌ها و کتاب‌های مختلف و با ارزشی از خیام نیشابوری در حوزه‌هایی چون هواشناسی، مکانیک، هیدرواستاتیک و موسیقی و … به‌جامانده است.
در سال‌های اخیر نیز تحقیقاتی انجام شده است که نشان می‌دهد خیام بر روی حوزه هندسه تزیینی نیز فعالیت می‌کرده است و این موضوع ارتباط خیام نیشابوری را با گنبد مسجد جامع در شهر اصفهان تأیید می‌کند.
در قسمت بعدی چندین دستاورد بزرگ خیام نیشابوری را در کنار یکدیگر مرور می‌کنیم. همچنان همراه تیم دانشگاه کسب و کار بمانید.
دستاوردهای با ارزش خیام
در قسمت‌های زیرین دستاوردهای مختلف خیام نیشابوری در همه حوزه‌های فعالیت این دانشمند را آورده‌ایم.
دستاوردهای خیام نیشابوری در ریاضیات
س.ا. کانسوا درباره تأثیر عمر خیام نیشابوری در حوزه ریاضیات می‌گوید که شاید بتوان گفت که در سده‌های 11 و همچنین 12 میلادی و شاید در تمامی سده‌های میانه حکیم خیام نیشابوری از خراسان تأثیر بزرگ و عمده‌ای در علم ریاضیات داشته است.
ردپا و تأثیر خیام نیشابوری در علم ریاضیات را می‌شود از طریق خواجه نصیر الدین طوسی و پیشرفت کردن علم ریاضیات در اروپا متوجه شد. یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌هایی که از خیام نیشابوری اسم آورده است و همچنین نویسنده آن نیز هم عصر عمر خیام بوده است، کتاب نظامی عروضی با نام چهار مقاله است.
نظامی عروضی اعتقاد دارد که خیام در ردیف و دسته منجمین قرار دارد تا ریاضی‌دانان و علاوه بر این موضوع اشاره‌ای نیز به اشعار و رباعیات خیام نیشابوری نیز نمی‌کند.
جورج سارتن اعتقاد دارد که خیام یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین ریاضی‌دانان قرون وسطی در جهان است.
دستاوردهای عمر خیام در علم ستاره شناسی
می‌توان گفت که خیام نیشابوری در علم ستاره شناسی و مطالعه صور فلکی از پیش‌گامان آن زمان بوده است. یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای خیام در این علم را می‌توان اصلاح گاه شماری ایران دانست. همان‌طور که در قسمت‌های قبلی نیز ذکر شد اصلاح گاه شماری ایران به وسیله خیام در زمان سلطنت ملک شاه سلجوقی در سال‌های 426 تا 590 اتفاق افتاد.
خیام نیشابوری اصلاح گاه شماری ایران را از طریق محاسبه کردن مدار گردش زمین که به دور خورشید می‌چرخد با اعشارهای تا 16 رقم انجام داد و تقویم جلالی ایران را در روز 25 ماه فروردین و در سال 458 هجری شمسی و 471 هجری قمری اصلاح کرد.
دستاوردهای خیام نیشابوری در علم موسیقی
خیام علاوه بر ریاضیات و ستاره شناسی، به تحلیل علم موسیقی نیز پرداخته بود. در کتاب القول علی اجناس التی بالاربعاء که به وسیله خیام نیشابوری نوشته شده است، او موضوع تقسیم یک چهارم را بیان کرده است. خیام تقسیم یک چهارم را به وسیله سه فاصله با نام‌های یک چهارم پرده، بی نیم پرده و همچنین با نیم پرده بالا رونده توضیح می‌دهد.
دستاوردهای خیام در حوزه ادبیات
خیام در زمان زندگی‌اش به دانشمندی در حوزه ریاضیات و ستاره شناسی و همچنین فیلسوفی بزرگ مشهور بود. اکثر هم‌دوره‌های خیام نیشابوری از اشعار و رباعیات او بی خبر بودند. در صورتی که شهرت بسیار خیام در زمان حال مدیون همین رباعیات و اشعار اوست.
معاصران خیام همچون ابوالحسن بیهقی و یا نظامی عروضی که در کتاب‌هایشان از خیام نام برده‌اند، هرگز از شاعر بودن و اشعار خیام حرفی به میان نیاورده‌اند! این موضوع برای شما نیز جالب است؟
یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌هایی که می‌توان گفت برای اولین بار از خیام به عنوان شاعر اسم برده و از اشعار او یاد کرده است کتاب خریده القصر است. این کتاب توسط عماالدین اصفهانی و به زبان عربی نوشته شده است.
کتاب خریده القصر در سال 572 و این یعنی حدود 50 سال از بعد از فوت خیام نیشابوری نگارش شده است.
صادق هدایت درباره این موضوع که در زمان حیات خیام کسی او را به عنوان شاعر نمی شناسد می‌نویسد که:
انگار که اشعار و رباعیات خیام در زمان زندگی‌اش به خاطر تعصبات مردم هم‌دوره‌اش مخفی مانده است و هرگز تدوین نشده است. اشعار خیام نیشابوری تنها بین دوستان خاصی که همرنگ او بودند و رابطه‌ای صمیمی با خیام داشتند مشهور بوده است.
در زمان جنگ‌ها و در حاشیه شلوغی‌های آن زمان افرادی با ذوق کتاب‌های خیام نیشابوری را بین مردم و پس از مرگ خیام منتشر می‌کردند.
دسته بندی رباعیات خیام توسط صادق هدایت
صادق هدایت دسته بندی‌ای را از اشعار و رباعیات خیام ارائه می‌دهد و این دسته بندی را از طریق مضمون اشعار خیام انجام می‌دهد. در این قسمت عنوان‌هایی از رباعیات را که با موضوع در ارتباط‌اند آورده‌ایم:
- دم را دریابیم
- درد زندگی
- از ازل نوشته
- هیچ است
- گردش دوران
- ذرات گردنده
- هرچه باداباد
- راز آفرینش
عده‌ای از فارسی شناسان هستند که باور دارند اشعار خیام نیشابوری مانند یک تازیانه بر بدن زاهدانی که ریاکارانه عمل می‌کنند هست. قائم مقام انجمن بین‌المللی ترویج زبان و همچنین ادبیات فارسی، دکتر عبدالرضا مدرس زاده بر این باور است که مضمون اصلی اشعار خیام نیشابوری در واقع به تصویر کشیدن بی اعتبار بودن این هستی و همچنین ناپایدار بودن زندگی است.
خیام در رباعیات خود زبانی تند و تیز دارد که همین موضوع باعث شد که عده‌ای از فارسی شناسان اشعار خیام نیشابوری را تازیانه‌ای بر بدن زاهدان ریاکار و دروغگو توصیف کنند. اما در عین حال عده‌ای نیز معتقدند که خیام شاعری است که به هیچ چیز اعتقاد ندارد. و این موضوع را مستقیم در اشعار و رباعیاتش آورده است. برخی دیگر او را فردی مادی اندیش و اشعار او را سمی معرفی می‌کنند.
از جمله فارسی شناسان معروفی که از خیام نیشابوری با دیدی منفی یاد می‌کنند می‌توان از نجم الدین رازی نام برد.
در مقابل این افراد که به خیام با دیدی منفی نگاه می‌کنند افرادی نیز هستند که خیام را از این اتهامات تبرئه کرده و از خود رباعیاتی ساختند که نشان دهد خیام از باورهای پیشین خود پشیمان است و توبه کرده.
برخی از هم‌دوره‌های خیام نیشابوری نیز باور داشته‌اند اشعاری که منتشر می‌شود از خیام نیست و متعلق به فردی دیگر با همین نام است.
همراه تیم دانشگاه کسب و کار بمانید تا در کنار یکدیگر آثار خیام را بررسی کنیم.
کتاب‌ها و آثار منسوب به خیام نیشابوری
خیام نیشابوری آثار معروف و بزرگ زیادی در حوزه علوم و ادبیات تألیف کرده است. لیستی از مجموعه کتاب‌های او را در زیر برایتان آورده‌ایم.
مجموعه آثار خیام در حوزه علم فلسفه محدود به چند رساله کوتاه می‌شود که علی رغم کوتاهی بسیار پربار و عمیق هستند.
- رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمد بن ابراهیم نسوی، یکی از شاگردان پورسینا، در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته است؛
- رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، درباره معادلات درجه سوم؛
- قسطاس المستقیم؛
- رساله فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها؛
- رساله میزان‌الحکمه؛
- رساله ضیاء العلی؛
- رساله مسائل الحساب (این اثر باقی نمانده است)؛
- رساله مشکلات ایجاب؛
- رساله‌ای در بیان زیگ ملک‌شاهی؛
- القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری درباره موسیقی؛
- رساله روضه القلوب در کلیات وجود؛
- رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعبگ
- رساله‌ای در صورت و تضاد؛
- رساله‌ای در طبیعیات؛
- ترجمه خطبه ابن سینا؛
- رساله نظام‌الملک در بیان حکومت؛
- نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده است (نسخه لندن و برلن)؛
- رباعیات خیام به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ رباعی یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نیست؛ بلکه به خیام نسبت داده شده است.
- رساله در تحقیق معنی وجود.
- عیون الحکمه؛
- رساله معراجیه؛
- رساله در علم کلیات؛
- رساله لوازم‌الاکمنه؛
- اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن به دست آمده است؛
- لقب و عناوین خیام نیشابوری
نام‌ها و عناوین بین‌المللی خیام
- رستوران خیام واقع در اتیوپی شهر آدیس آبابا. در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به زبان امهری وجود دارد؛
- یکی از حفره‌های ماه به‌افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده است؛
- در فرانسه و مصر نوشیدنی‌هایی به نام خیام تولید می‌شود؛
- در سال ۱۸۹۲ میلادی «انجمن عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه داران بنیان‌گذاری شد. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار کرد. همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیات عمر خیام قرار داده شد. که بر سرلوحه آن این‌طور نوشته‌شده بود: این بوته گل سرخ در باغ کیو پرورده شده و تخم آن را سیمپسن از مزار عمر خیام در نیشابور آورده است.
- سیارکی در سال ۱۹۸۰ به نام وی نام‌گذاری شد (سیارک ۳۰۹۵)؛
- در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده است؛
اگر اهل کتاب هستید پیشنهاد می کنم خلاصه کتاب های آرامش درونی اثر آلن دوباتن، بیندیشید و ثروتمند شوید و کتاب خودت باش دختر را در سایت ما بخوانید.
خیام نیشابوری از دید جهان و جهانیان
شاید بتوان گفت بیشترین شهرت و معروفیت خیام نیشابوری در جهان از طریق رباعیات این دانشمند به وجود آمده است و در موضوع شعر و ادبیات است.
به جرئت می‌توان گفت که خیام نیشابوری معروف‌ترین شاعر ایرانی در جهان است و کمتر شاعر ایرانی است که به اندازه خیام معروف و مشهور باشد.
اوج شهرت خیام نیشابوری پس از ترجمه اشعار و رباعیاتش به دست ادوارد فیتز جرالد اتفاق افتاد. ادوارد فیتز جرالد با ترجمه رباعیات خیام نام او را جز چهار شاعر بزرگ و تأثیر گذار جهانی یعنی دانته، هومر، گوته و شکسپیر قرار داد.
خیام نیشابوری بر ادبیات غرب آن قدر تأثیر گذار بود که مارک تواین تا تی.اس.الیوت خیام را به عنوان نمادی از فلسفه مشرق زمین و همچنین شاعری محبوب و روشن فکری جهانی معرفی می‌کند.
اشعار خیام در فرانسه
بعد از این که فیتز جرالد رباعیات خیام را ترجمه کرد، فرانسویان شروع به ترجمه اشعار و رباعیات خیام کردند که همین موضوع باعث شهرت بیش از پیش خیام نیشابوری در جهان شد. در سال 1875 میلادی بود که آقای گارسن دوتاسی که یک خاورشناس معروف فروانسوی است، تعدادی از رباعیات خیام را با خود به فرانسه برد. این موضوع در حالی بود که در حدود ده سال قبل یعنی در زمان 1867 میلادی نیکولاس که به اشعار خیام علاقه‌مند شده بود. او در کنسول سفارت فرانسه برای اولین بار رباعیات خیام را به فرانسوی ترجمه کرد و در اختیار فرانسویان قرار داده بود.
در همان سال‌ها آندره ژید از طریق ترجمه‌هایی که فیتز جرالد انجام داده بود با خیام و رباعیات او آشنا می‌شود. آندره ژید بازتاب مضمون رباعیات خیام را در کتاب معروف خود یعنی کتاب مائده‌های زمینی می‌آورد که به راحتی می‌توان متوجه این موضوع شد.
از افراد مشهور جهانی که همیشه اذعان داشتند علاقه‌مند به خیام و رباعیات او هستند می‌توان از آبراهام لینکن، ولادیمیر پوتین و همچنین مارتین لوتر کنیگ نام برد.
مجسمه ساخته شده از خیام نیشابوری
در ماه ژوئن در سال 2009 دولت جمهوری اسلامی ایران مجسمه‌ای به شکل چهارتاق که از سبک معماری هخامنشی ایده گرفته است را به عنوان نماد و نشانه‌ای از پیشرفت صلح‌آمیز در علم ساختمان سازی به دفتر سازمان ملل متحد که در شهر وین قرار دارد هدیه کرد.
این مجسمه در قسمت ورودی سازمان ملل متحد در سمت راست قرار داده شده است. در این مجسمه چهار دانشمند و فیلسوف ایرانی از جمله ابوعلی سینا، خیام نیشابوری، زکریا رازی و همچنین ابوریحان بیرونی قرار دارند. در فروردین ماه سال 1395 با تلاش و کوشش مدیریت انجمن بین‌المللی فرهنگ کشورمان ایران و در طی یک مراسم از مجسمه‌ای که استاد حسین فخیمی از فیلسوف بزرگ خیام ساخته بود رونمایی شد. این پرده برداری در دانشگاه اوکلاهما در کشور امریکا انجام شد.
افراد زیادی که به فرهنگ ایران علاقه‌مند بودند و خیام را می شناختند در این مراسم شرکت کرده بودند.
آرامگاه خیام در کجا واقع شده است؟
آرامگاه خیام در همان شهر نیشابور محل تولد این فیلسوف بزرگ واقع شده است. این آرامگاه به عنوان یکی از نمادهای مهم در معماری مدرن و ایرانی شناخته می‌شود.
بنای آرامگاه خیام توسط معمار و هنرمند برجسته ایرانی هوشنگ سیحون و در سال 1342 در شهر نیشابور ساخته شد.
آرامگاه خیام درون باغستانی قدیمی قرار دارد. و در کنار آرامگاه خیام قبرستان امامزاده محروق واقع شده است. در این بنا علاوه بر مقبره همچنین کتابخانه و موزه‌ای نیز بنا شده است که موضوع آن‌ها شاعر بزرگ خیام است.
این آرامگاه فضای سرسبز و دلنشینی دارد. و همچنین دارای امکانات رفاهی مناسب نیز می‌باشد. به همین دلیل به یکی از جاهای دیدنی و توریستی در شهر خراسان رضوی تبدیل شده است که می‌توانید از آن بازدید کنید.
مقبره‌ای که برای خیام ساخته شده است حدود 22 متر ارتفاعش است و این مقبره با الهام گرفتن از جهان ذهنی شاعر بزرگ ساخته شده است. در این مقبره از نشانه‌هایی از علوم ریاضیات و ستاره شناسی و همچنین ادبیات استفاده شده است.
هنگامی که خیلی دقیق به این مقبره نگاه کنید متوجه می‌شوید که نشانه‌هایی از حرفه اجدادی خیام یعنی خیمه دوزی نیز در آن نقش بسته است.
آن قصر که جمشيد در او جام گرفـت آهو بـچـه کرد و شير آرام گرفـت
بـهرام کـه گور می‌گرفتی همه عمر ديدی کـه چگونه گور بهرام گرفـت
نگاهی به اندیشه‌های خیام نیشابوری
همان طور که خودتان متوجه شده‌اید، خیام تأثیر شگرفی بر فلسفه مشرق زمین و همچنین تأثیر غیر قابل انکاری بر حوزه منطق و فلسفه و هنر داشت. خیام تمام دید و اندیشه‌های خود را درون رسالات و کتاب‌های متعدد و مختلف خود می‌آورد. می‌توان گفت که رباعیات و اشعار خیام جوهره تمامی اندیشه‌ها و افکار او در تمامی علوم بوده‌اند، زیرا خیام دانش خود را به شورت رمز گونه‌ای درون این اشعار قرار می‌داد. علاقه‌مندان به ادبیات و مفسران زیادی با خواندن اشعار خیام علاقه‌مند به شناخت شخصیت این دانشمند بزرگ شده‌اند.
از جمله بزرگانی که علاقه زیادی بر شناخت خیام داشتند صادق هدایت بود که در قسمت‌های قبلی بخشی از گفته‌های او در مورد خیام را برایتان آوردیم.
قبل از این که چندی از اشعار خیام را با هم بخوانیم لازم به ذکر است که خیام در زمان خود یکی از مشرف‌ترین افراد به علوم الهی و اسلامی بود و انسان بی خبری و بدون جهلی بر این موضوع‌ها نبوده است.
در واقع خیام با رباعیات خود دغدغه‌های انسانی را مورد بازیچه قرار می‌دهد و به صورتی نگرانی خود از آینده انسانی را درون اشعارش می‌آورد.
خیام که ستاره شناسی معروف نیز بود. او با سیر کردن در ستارگان به این موضوع رسیده است که، انسان در واقعیت موجودی بدون تأثیر در هستی است. و آدمی تنها توهم این را دارد که اشرف مخلوقات است.
فلسفه خیام در اشعارش
اساس فلسفه خیام نیشابوری در رباعیاتش شک و تردید است. خیام موضوعات بزرگی همچون جهان پس از مرگ و دین، همچنین آفرینش و خلقت جهان را با شجاعت نقد می‌کند. این شاعر بزرگ همواره در اشعارش مرگ را به خواننده یادآوری می‌کند و به او تذکر می‌دهد که عمر گران‌قدر خویش را غنیمت بشمارد.
عمر انسانی از نظر خیام مهم‌ترین و ارزشمندترین دارایی اوست. خیام بر این اعتقاد است که از پوچی ای که پس از مرگ منتظر انسان است هیچ کس گریزی ندارد چه شاه باشد و چه گدا.
از آمدنم نبود گردون را سود وز رفتن من جاه و جلالش نفزود
وز هیچ‌کسی نیز دو گوشم نشنود کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود!
خیام را می‌توان فردی نامید که تمام معادلات جهان را با فلسفه و افکار خود به هم می‌زند. یکی از بخش‌های ویژه از طریقت خیام در اشعارش افسوس است که به راحتی می‌توانید آن را ببینید.
او بر این باور است که بعد از مرگ جهانی وجود ندارد و با مرگ همه چیز از بین خواهد رفت و در این صورت تلاش و حرص انسان در این هستی بی فایده و بیهوده خواهد بود.
انگار که هدف خیام در زندگی‌اش این بود که با اشعارش سرگردانی همیشگی انسان را به یادش بیاورد و در ازای این سرگردانی میراثی دیگر به نام تردید را به او بدهد.
میراث خیام همان تردید میراثی است که هیچ دینی و هیچ مذهب و مکتبی او را از بین نخواهد برد. شاید که بتوان جوهره تمام افکار و اندیشه‌های خیام نیشابوری را در یک مصرع از او خلاصه کرد:
بسیار بجویی و نیابی دیگر!
تعدادی از رباعیات خیام نیشابوری
در این قسمت به عنوان بخش پایانی برایتان چندی از رباعیات معروف خیام نیشابوری را آورده‌ام. امیدوارم که با خواندن این اشعار لذت کافی را ببرید.
خيام اگر ز باده مستی خوش باش با ماهرخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نيستی است انگار که نيستی چو هستی خوش باش
****
اين قافله عمر عجـب می‌گذرد درياب دمی کـه با طرب می‌گذرد
ساقی غم فردای حريفان چه خوری پيش آر پياله را که شب مي‌گذرد
****
برخيز و بيا بـتا برای دل ما حل کن به جمال خويشتن مشکل ما
يک کوزه شراب تا بهم نوش کـنيم زان پيش که کوزه‌ها کنند از گـل ما
****
اين کوزه چو من عاشق زاری بوده است در بـند سر زلف نـگاری بوده اسـت
اين دستـه کـه بر گردن او می‌بينی دستي‌ست که برگردن ياری بوده است
جمع بندی
خیلی خوش حالیم که تا این جا همراه تیم دانشگاه کسب و کار بودید. لازم به ذکر است که به خاطر خدمات گسترده و ارزشمند و همچنین بی بدیل این فیلسوف و دانشمند بزرگ خیام نیشابوری هر سال روز 28 اردیبهشت ماه منسوب به این دانشمند شده است. این روز، روز بزرگداشت خیام نام گرفته است.
در این مقاله در کنار هم بخش‌هایی از زندگی خیام نیشابوری را مرور کردیم و دستاوردهای این دانشمند بزرگ را فهمیدیم. اگر به خواندن زندگی نامه بزرگان علاقه مندید می توانید زندگی نامه احد عظیم زاده، بنجامین فرانکلین، رابرت کیوساکی، ایلان ماسک و… را نیز در سایت ما بخوانید.
شما به کدام یک از رباعیات خیام بسیار علاقه‌مندید؟ آیا تابه‌حال به مقبره خیام در نیشابور رفته‌اید؟
